İlçə Torpaqları : Tarixi , Anlayışı

İlçə torpaqları Azərbaycanın torpaq örtüyünün ən maraqlı və eyni zamanda ən vacib təbəqələrindən biri hesab olunur. Bu torpaq növü həm geoloji, həm aqrar, həm də ekoloji baxımdan xüsusi tədqiqat və diqqət tələb edən, ölkənin kənd təsərrüfatı potensialı və təbii ehtiyatları ilə birbaşa bağlı olan strateji bir sahəni əhatə edir. Azərbaycan ərazisində torpaq örtüyünün müxtəlifliyi, iqlim faktorları, relyef, bitki örtüyü və insan təsiri ilə sıx bağlıdır. İlçə torpaqları məhz bu rəngarənglik fonunda öz spesifik xüsusiyyətləri, quruluşu və təsərrüfat əhəmiyyəti ilə seçilir. Onların yaranma mexanizmi, yayılma sahələri, fiziki-kimyəvi tərkibi, məhsuldarlığı və becərilmə imkanları ölkənin torpaq resurslarının düzgün idarə olunmasında, ekoloji balansın qorunmasında və kənd təsərrüfatının inkişafında böyük rol oynayır.

İlçə torpaqlarının anlayışı və tarixi

İlçə torpaqları elmi ədəbiyyatda və aqrar terminologiyada əsasən çəmən-ilçə və ya çəmən-meşə torpaqları adlandırılır. Bu torpaq tipi əsasən dağətəyi və düzən ərazilərdə, xüsusilə bol nəm və mülayim iqlim şəraitində formalaşır. İlçə sözünün kökü türk dillərində “yüngül, şux, incə” mənasında işlədilmiş, daha sonra torpaq elminə daxil olaraq, yuxarı humus qatına malik, strukturca mülayim, qida maddələri ilə zəngin olan, lakin rütubətin və suyun miqdarı ilə fərqlənən torpaq növünü ifadə etmişdir. Tarixən Azərbaycan torpaqşünaslığında ilçə torpaqları geniş tədqiqata cəlb olunmuş, onların becərilmə xüsusiyyətləri və aqrotexniki imkanları öyrənilmişdir.

İlçə torpaqlarının yaranma şəraiti və yayılması

İlçə torpaqları adətən 500–1500 metr yüksəklikdə, çay vadiləri, dağətəyi zonalar, meşə-çəmən relyefləri və yarı rütubətli ərazilərdə formalaşır. Yaranmasında iqlim, torpaq əmələgətirici süxurlar, su rejimi, bitki örtüyü və mikroorqanizmlərin fəaliyyəti həlledici rol oynayır. Azərbaycanın Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Qazax-Tovuz, Gəncə-Göygöl, Lənkəran-Astara və Qarabağ bölgələrində ilçə torpaqları ən geniş yayılmış torpaq tipidir. Burada torpaqlar yaz və payız aylarında intensiv nəmlənmə, yayda isə orta quraqlıq şəraitində əmələ gəlir. Dağ yamaclarında, çəmən-meşə zonalarında bu torpaqlar daha dərin və qara, düzənlik və yarımtəpə sahələrdə isə boz-qonur rəngdə olur.

İlçə torpaqlarının fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri

İlçə torpaqları humusla zəngin, qida maddələrinin (azot, fosfor, kalium, maqnezium, kalsium və s.) miqdarı orta və yüksək olan, strukturca boş, su keçiriciliyi yaxşı, nisbətən yüngül teksturaya malikdir. Humus qatının qalınlığı adətən 25–45 sm arasında dəyişir. Bu torpaqlarda pH göstəricisi 6.2–7.5 aralığında olur ki, bu da neytral və ya zəif turş reaksiya deməkdir. İlçə torpaqlarında dəmir, manqan və digər mikroelementlərin payı da yüksəkdir. Torpaq mexaniki tərkibi əsasən gil, qumlu-gil, az hallarda isə qumlu olur. Torpağın fiziki strukturunun mükəmməl olması suyun və hava dövranının yaxşı getməsinə, kök sisteminin sürətlə inkişafına şərait yaradır.

İlçə torpaqlarının aqrar və ekoloji əhəmiyyəti

İlçə torpaqları kənd təsərrüfatında ən çox istifadə olunan və məhsuldarlığı yüksək olan torpaq növlərindən biridir. Burada taxıl, bostan, tərəvəz, çay, tütün, üzüm, meyvə bağları və digər kənd təsərrüfatı məhsulları yetişdirilir. Torpağın humuslu və qida maddələri ilə zəngin olması məhsulun keyfiyyəti və miqdarına müsbət təsir edir. İlçə torpaqları əsasən dəmyə şəraitində becərilir, lakin suvarma sistemi qurulduqda məhsuldarlıq daha da artır. Ekoloji baxımdan bu torpaqlar meşə və çəmən bitkilərinin qorunması, su hövzələrinin təmizliyi və təbii ekosistemin davamlılığı üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.

İlçə torpaqlarının aqrotexniki becərilməsi

Bu torpaq növünün becərilməsində əsas məqsəd onun məhsuldarlığının və ekoloji dayanıqlığının qorunmasıdır. İlk növbədə, düzgün şumlama, dərin becərmə, üzvi və mineral gübrələrin tətbiqi, növbəli əkin və torpağın strukturunun yaxşılaşdırılması vacibdir. İlçə torpaqları sürətli deqradasiyaya və eroziyaya meylli olduğu üçün suvarmada israfın qarşısını almaq, eroziyadan qoruyucu tədbirlər görmək, alaq otlarını vaxtında təmizləmək lazımdır. Müasir aqrotexnologiyalarda bu torpaqlarda damcı suvarma, minimal şumlama, üzvi malçlama və mikrobioloji preparatların tətbiqi məhsuldarlığın artırılmasında və torpağın sağlamlığının qorunmasında səmərəli sayılır.

İlçə torpaqlarında məhsuldarlığa təsir edən amillər

İlçə torpaqlarının məhsuldarlığına iqlim şəraiti, suvarma rejimi, gübrələmə, bitki növləri, torpağın strukturunun saxlanılması və becərmə texnologiyası birbaşa təsir göstərir. Əkin sahələrində suvarmanın düzgün təşkili, orqanik və mineral gübrələrin optimal nisbətdə verilməsi, torpağın vaxtlı-vaxtında şumlanması, növbəli əkin və dərin kök sisteminə malik bitkilərin seçilməsi əsas məhsuldarlıq amilləridir. Burada torpaq səthinin qorunması, səliqəli istifadə, kimyəvi və pestisidlərin normadan artıq verilməməsi ekoloji təhlükəsizliyi təmin edir.

İlçə torpaqlarının deqradasiyası və bərpası

Son onilliklərdə intensiv əkinçilik, suvarmada israf, həddindən artıq mineral gübrə və pestisid istifadəsi nəticəsində ilçə torpaqlarının humus qatında azalma, strukturun pozulması, su və külək eroziyası müşahidə edilir. Torpaq deqradasiyasının qarşısını almaq üçün yaşıl gübrə bitkiləri (lupin, yonca, qarabaşaq), üzvi gübrələr, kompost, biopreparatlar, torpağın mulçlanması və ağac-cin ağac zolaqları salınması səmərəlidir. Bərpa tədbirləri torpaq məhsuldarlığını, suyun torpaqda saxlanmasını və ətraf mühitin qorunmasını təmin edir.

İlçə torpaqlarının müasir tədqiqatları və perspektivləri

Azərbaycanda son illər torpaqşünaslıq elminin inkişafı, laborator və sahə tədqiqatlarının genişlənməsi ilçə torpaqlarının xarakteristikası, məhsuldarlığı və ekoloji vəziyyəti barədə yeni məlumatların əldə edilməsinə imkan yaradıb. Yerli və beynəlxalq proqramlar çərçivəsində ilçə torpaqlarında torpaq xəritələrinin tərtibi, aqrokimyəvi analizlər, torpağın bioloji aktivliyinin öyrənilməsi və optimal becərmə üsullarının tətbiqi aparılır. Bu tədqiqatlar gələcəkdə kənd təsərrüfatında dayanıqlılığın artırılmasına, yeni əkin və suvarma texnologiyalarının sınaqdan keçirilməsinə, torpaqların mühafizəsinə və ərzaq təhlükəsizliyinin təmininə imkan verir.

İlçə torpaqlarının Azərbaycan kənd təsərrüfatı və iqtisadiyyatında rolu

Azərbaycanın kənd təsərrüfatı istehsalının böyük hissəsi məhz ilçə torpaqlarının payına düşür. Əkinçiliyin, bağçılığın, tərəvəzçiliyin inkişafında bu torpaqlar əsas baza rolunu oynayır. İlçə torpaqlarında yetişdirilən məhsulların ixrac potensialı yüksəkdir və ölkə iqtisadiyyatına mühüm töhfə verir. Eyni zamanda, bu torpaqlarda ekoloji kənd təsərrüfatı, orqanik məhsul istehsalı və yaşıl texnologiyaların tətbiqi üçün böyük imkanlar vardır.

İlçə torpaqları Azərbaycanın torpaq örtüyünün ən məhsuldar və strateji əhəmiyyətli növlərindən biri olmaqla ölkənin kənd təsərrüfatı, ekoloji balans və ərzaq təhlükəsizliyi üçün xüsusi rol oynayır. Bu torpaqların düzgün idarə olunması, aqrotexniki və ekoloji standartlara riayət edilməsi məhsuldarlığın və təbii ehtiyatların qorunmasının əsas təminatıdır. İlçə torpaqlarının davamlı istifadəsi, müasir becərmə texnologiyalarının tətbiqi və tədqiqatların nəticələrinin praktikaya inteqrasiyası Azərbaycan kənd təsərrüfatının və iqtisadiyyatının inkişafına mühüm töhfə verir.

Ən Çox Verilən Suallar