İldırım : Yaranması , Təsiri

İldırım təbiətin ən maraqlı və eyni zamanda ən qorxulu hadisələrindən biri kimi insanların əsrlər boyu diqqətini cəlb edib. O, insanın gündəlik həyatında, elmi axtarışlarda, folklorda, ədəbiyyatda, hətta inanc və mifologiyada özünəməxsus yer tutub. İldırım güclü elektrik boşalması nəticəsində yaranan, səmada parlaq işıq şüası və eyni zamanda güclü gurultu ilə müşayiət olunan təbiət hadisəsidir. Bu hadisə adətən leysan yağışlı, fırtınalı havalarda baş verir və çox qısa zaman kəsiyində – saniyənin milyonda bir hissəsi qədər bir müddətdə baş verir. Bəzi coğrafi zonalarda ildırım hadisələrinin tezliyi və intensivliyi daha yüksək olur və bu amil bəzən insan həyatına, əmlakına, təbii mühitə, kənd təsərrüfatına və sənaye obyektlərinə ciddi ziyan vura bilir.

İldırım haqqında elmi araşdırmalar təkcə meteorologiya və fizika üçün deyil, həm də təhlükəsizlik, rabitə, energetika və memarlıq üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müasir dövrdə ildırımın yaranma mexanizminin izahı, ondan qorunma yolları, texnoloji və mühəndislik tədbirləri, həmçinin, onun ekoloji və sosial təsirləri geniş tədqiq edilir.

İldırım nədir və necə yaranır?

İldırım atmosferdə güclü elektrik boşalması nəticəsində baş verən, qısa müddətli, intensiv işıq və istilik effekti ilə müşayiət olunan təbii hadisədir. Yaranmasının əsas səbəbi buludların və yer səthinin müxtəlif nöqtələri arasında böyük potensial fərqi (elektrik gərginliyi) əmələ gəlməsidir. Qumulu-nimbus tipli (qalın və sıx) buludların daxilində, xüsusilə, isti və soyuq hava axınlarının toqquşduğu şəraitdə elektrik yükləri yaranır. Buludun bir hissəsində mənfi, digər hissəsində isə müsbət elektrik yükləri toplanır. Bu yüklər arasında potensial fərqi kritik həddə çatdıqda, güclü elektrik boşalması baş verir və ildırım yaranır.

İldırım bir neçə növdə müşahidə edilir: buluddan-buluda, buluddan-yera və yerdən-buluda. Ən təhlükəlisi buluddan-yera ildırımdır, çünki o, birbaşa yer səthinə düşür və canlılar, binalar, texnika üçün təhlükə yaradır. Ildırım nəticəsində 30 000 dərəcəyə qədər temperatur yaranır, hava tez bir zamanda genişlənir və bu genişlənmə gurultu şəklində eşidilən akustik dalğalar (şimşək) yaradır.

İldırımın fiziki və kimyəvi mexanizmi

İldırımın elmi izahı əsasən elektrik və atmosfer fizikasının qanunlarına əsaslanır. Buludlar daxilində yüklərin toplanması və onların boşalması zamanı havada ionlaşma prosesi baş verir. İonlaşan hava elektrik cərəyanını daha yaxşı keçirir və ildırımın “kanalı” yaranır. Elektrik boşalması zamanı havadakı azot və oksigen atomları reaksiya verərək azot oksidləri əmələ gətirir, bu isə qısamüddətli ekoloji təsirə malikdir.

İldırımın parlaqlığı və işıq effekti “plazma” halında olan havadan qaynaqlanır. Ildırımın enerjisi çox böyükdür – bir tipik ildırım boşalmasında 1 milyard cula yaxın enerji açığa çıxır. Bu enerji bəzən ağacları, binaları, hətta torpağı əritməyə qadirdir.

İldırımın insan həyatına və təbiətə təsiri

İldırım təbiətdə vacib rol oynayır. Onun təsiri həm müsbət, həm də mənfi ola bilər. İldırım torpağa düşdükdə azotun torpağa daxil olmasını sürətləndirir, bu da bitki örtüyü üçün faydalıdır. Eyni zamanda ildırım meşə yanğınlarına səbəb ola, insanlara və heyvanlara birbaşa zərər verə, texniki avadanlıqları, binaları, elektrik xətlərini sıradan çıxara bilər.

Tarixi mənbələrdə ildırımın təsiri barədə çoxlu nümunələr var. Məsələn, qədim zamanlarda ildırımdan qorunmaq üçün insanlar xüsusi tikililər ucaldır, dini ayinlər keçirir, ildırımı ilahi cəza və ya əlamət kimi qəbul edirdilər. Müasir dövrdə isə ildırım zərbəsindən qorunmaq üçün xüsusi cihazlar (paratonerlər), texniki konstruksiyalar, bina və tikililərin layihələndirilməsində təhlükəsizlik standartları tətbiq olunur.

İldırımdan qorunma yolları və təhlükəsizlik tədbirləri

İldırım təhlükəsinə qarşı ən effektiv müdafiə üsulu paratonerlər (ildırımötürücülər) və digər müasir texnoloji sistemlərin tətbiqidir. Paratoner metal çubuq və keçiricilərdən ibarətdir və bina və ya digər obyektin ən yüksək nöqtəsinə quraşdırılır. Ildırım buluddakı elektrik yükləri ilə birbaşa yerə yönəldilir, beləliklə, bina və ya insanları qoruyur.

Təhlükəsizlik üçün bəzi əsas qaydalar:

• İldırımlı havada açıq sahədə, ağacların, elektrik dirəklərinin və metal obyektlərin altında dayanmaq təhlükəlidir.
• Evdə olarkən pəncərədən, açıq qapıdan, elektrik cihazlarından uzaqda olmaq məsləhətdir.
• Su kənarında, çayda, göldə və ya dənizdə olmaq qətiyyən olmaz, çünki su ildırımın keçiriciliyini artırır.
• Elektrik şəbəkəsinə qoşulu olan cihazları ildırım zamanı söndürmək təhlükəsizliyi artırır.
• Avtomobil adətən təhlükəsiz sığınacaqdır, çünki metal korpus ildırım enerjisini yerə ötürür.

İldırım hadisələrinin statistikası və coğrafi yayılması

Dünya üzrə ildırım hadisələrinin sayı və intensivliyi coğrafi mövqedən, iqlimdən və mövsümdən asılı olaraq dəyişir. Ekvator yaxınlığında, tropik və subtropik iqlim qurşaqlarında ildırım hadisələri daha çox baş verir. Məsələn, Afrika, Cənubi Amerika, Cənub-Şərqi Asiya ildırımın ən çox müşahidə olunduğu ərazilərdir.

Azərbaycan ərazisində ildırım hadisələri əsasən yaz və yay aylarında, xüsusilə dağlıq və dağətəyi zonalarda, Kür-Araz ovalığında, Talış dağlarında və Böyük Qafqazın cənub-şərq yamaclarında daha intensiv olur. İldırım hadisələri kənd təsərrüfatında məhsul itkilərinə, elektrik infrastrukturuna, bəzən də insan ölümünə səbəb olur.

İldırım hadisələrinin tarixi və mifoloji tərəfləri

İldırım qədim insan cəmiyyətlərinin təsəvvüründə ilahi güc, cəza və ya möcüzə kimi qəbul olunmuşdur. Yunan mifologiyasında Zevs, Skandinaviya miflərində Tor, türk və Azərbaycan inanclarında isə Tanrı qüvvəsi ilə əlaqələndirilmişdir. Folklorda ildırımın düşdüyü yer “uğursuz”, “təqdis olunmuş” hesab olunub, ildırımdan qorunmaq üçün dualar, simvollar, xüsusi rituallar tətbiq edilib. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında ildırım “göydə işıq çaxdı, torpaqda göy guruldadı” deyimi ilə təsvir edilib.

İldırım və elm

İldırımın elmi tədqiqi əsasən XVIII əsrdə, məşhur amerikalı alim Bencamin Franklinin təcrübələri ilə başlanıb. Franklin paratoner ixtirası və ildırımın elektrik təbiətini izah etməklə elmdə inqilab yaradıb. Müasir elmdə ildırımın formalaşma prosesi, onun elektromaqnit təsiri, radio və rabitə sistemlərinə təsiri, optik və akustik xüsusiyyətləri, simulyasiya və modelləşdirmə metodları dərindən öyrənilir.

İldırımın rabitə və energetikaya təsiri

Ildırımın elektromaqnit impulsları rabitə xətlərində, radio-televiziya yayımında, elektrik ötürücü xətlərdə tez-tez problemlər yaradır. Güclü ildırım boşalması zamanı elektrik şəbəkələrində yüksək gərginlik yaranır, bəzi cihazlar sıradan çıxır, bəzən isə yanğın və partlayışlar baş verir. Buna görə müasir energetika və rabitə infrastrukturu ildırım qoruma texnologiyaları ilə təchiz olunur.

İldırım və ekoloji proseslər

İldırım təbiətdə azot dövranı üçün mühüm rol oynayır. Havada baş verən ildırım nəticəsində azot oksidləri yaranır və bu oksidlər yağış vasitəsilə torpağa qarışaraq bitkilərin böyüməsi üçün faydalı qida mənbəyinə çevrilir. Eyni zamanda ildırım meşə yanğınlarına səbəb ola bilər ki, bu da təbiətdə yeni həyat mərhələlərinin başlanmasına gətirib çıxarır.

İldırım və gündəlik həyat

Azərbaycanın bəzi bölgələrində ildırım hadisələri xüsusilə yay aylarında ciddi problemlərə səbəb olur. Kənd təsərrüfatı, arıçılıq, maldarlıq, enerji və rabitə sektorlarında ildırımın təsirindən qorunmaq üçün xüsusi proqramlar və tədbirlər həyata keçirilir. Məktəblərdə, ictimai yerlərdə və kənd yerlərində ildırım təhlükəsi və qorunma üsulları barədə maarifləndirmə işləri aparılır.

İldırım təbiətin möhtəşəm, lakin təhlükəli hadisələrindən biridir. Onun yaranma səbəblərinin elmi izahı, sosial və ekoloji təsirləri, insan həyatı və texnoloji sistemlər üçün təhlükə və faydaları, ondan qorunmaq üçün həyata keçirilən tədbirlər müasir dövrdə daha da aktualdır. Ildırımdan qorunma qaydalarına əməl etmək, paratonerlərdən və təhlükəsizlik sistemlərindən istifadə, ictimai və fərdi maariflənmə ildırımın fəsadlarının minimuma endirilməsi üçün əsas şərtdir. Təbiətin bu hadisəsi insanı daim heyrətə salmaqda davam edir və həm elmi, həm də gündəlik həyat üçün vacib mövzu olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar