Azərbaycan dili zəngin qrammatik sistemə və məna qatlarına malik olan bir dildir. Bu sistemin içərisində bəzi sözlər və bağlayıcılar var ki, onlar həm sintaktik, həm semantik, həm də üslubi baxımdan bir neçə fərqli funksiyanı eyni anda daşıya bilir. Belə bağlayıcılardan biri də “ilə” sözüdür. “İlə” yalnız birbaşa bağlayıcı kimi deyil, həm də əlavə mənalar yükləyərək nitq vahidlərinin arasında əlaqə qurmaq, məna dərinliyi yaratmaq və düşüncə axıcılığı təmin etmək funksiyalarını daşıyır.
Bu söz gündəlik danışıqdan tutmuş elmi mətnlərə, ədəbi əsərlərdən hüquqi sənədlərə qədər dilin hər sahəsində geniş istifadə olunur. Ancaq onun müxtəlif funksiyaları, dəyişən mövqeyi və semantik çalarları çox vaxt lazımınca təhlil olunmur.
Lüğəvi və Mənaca Mənşə
“İlə” sözü Azərbaycan dilində ünsiyyət və əlaqə bildirən bağlayıcı kimi tanınır. O, qədim türk dillərindəki “ilek”, “ilik” formalarından gəlir və orijinal mənası “birlikdəlik”, “vasitə ilə”, “yanında” kimi tərcümə oluna bilər. Qədim türk abidələrində “il” kökü ittifaq, dövlət mənaları da daşıyırdı. Müasir forması olan “ilə” isə daha çox vasitəlik, birlik, birgəlik, səbəb və müşayiət mənalarını ifadə edir.
Qrammatik Funksiyaları
1. Bağlayıcı Funksiyası
“İlə” sözünün ən əsas funksiyası bağlayıcı roludur. O, iki və ya daha çox söz və ya cümlə arasında əlaqə yaradır. Bu zaman həmin əlaqə məna baxımından fərqli ola bilər:
- Birlik və yoldaşlıq bildirən:
Mən qardaşımla gəldim.
Burada “ilə” birlik münasibətini göstərir. - Vasitə bildirən:
Məktuba qələmlə yazılmışdı.
Burada isə “ilə” hansı alətlə yazıldığını bildirir. - Səbəb bildirən:
Soyuq hava ilə yollar bağlandı.
Burada isə səbəb əlaqəsi yaradır.
2. Qoşma Funksiyası
“İlə” həm də qoşma funksiyası daşıya bilər. Yəni əsas sözə əlavə informasiya verir və həmin sözlə birlikdə cümlədə tamamlıq, zərflik və ya təyin vəzifəsində çıxış edir.
- Kitabı dostumla oxudum.
Burada “dostumla” ifadəsi tamamlıqdır və “ilə” həmin tamamlığı yaradan qoşmadır.
3. Əvəzləyici Funksiya
Bəzi hallarda “ilə” birləşməsi və, birlikdə, bərabər sözlərini əvəz edə bilər:
- Ana ilə ata gəldi – Ana və ata gəldi.
- O, müəllimlə dərsə getdi – O, müəllimlə birgə dərsə getdi.
Bu əvəzləmə xüsusiyyəti “ilə”nin qrammatik çevikliyini göstərir.
Sintaktik Mövqeyi
“İlə” dilin müxtəlif səviyyələrində dəyişkən yer tuta bilər. Bəzən isimlər arasında, bəzən fel ilə birlikdə, bəzən isə cümlə daxilində və ya sonunda yerləşə bilər:
- O, bacısı ilə danışdı.
- Onunla da getmək istədik.
- İş ilə ev arasında balans qurmaq çətindir.
Bu dəyişkən mövqe, “ilə” sözünün cümlə üzvlərinə çevik şəkildə uyğunlaşmasını təmin edir.
Semantik (Məna) Nüansları
“İlə” sadəcə texniki bağlayıcı deyil, müxtəlif məna çalarlarını daşıyır:
- Bərabərlik – “Mən dostumla kinoya getdim.”
- Vasitəçilik – “Qələmlə yazdı.”
- Səbəb-nəticə – “Xəstəliklə mübarizə aparır.”
- Zaman – “Yayla birlikdə istidə başladı.”
- Qarşıdurma – “Rəqib ilə mübarizə apardı.”
Bu semantik zənginlik “ilə” sözünü nitqə poetik dərinlik qatmaq üçün də ideal edir.
“İlə”nin Üslubi İstifadəsi
Ədəbi dildə “ilə” vasitəsilə bədii təsvir gücləndirilə bilər. Xüsusilə, obrazlar arasında əlaqə yaratmaq və ya paralel hadisələri birgə təqdim etmək üçün “ilə” bağlayıcısından geniş istifadə olunur.
- Küləklə çırpılan pəncərə, qaranlıqla örtülmüş səssizlik içində idi.
Bu cümlədə “ilə” poetik şəkildə səslə görüntünü birləşdirir və mühitin ümumi təsirini artırır.
Digər Bağlayıcılarla Müqayisə
“İlə” bəzən və, amma, bərabər, birgə kimi sözlərin funksiyalarını öz üzərinə götürə bilər. Amma onun sintaktik çevikliyi bu sinonimlərdən daha üstündür:
- “Və” bağlayıcı rolunda qalır, lakin “ilə” həm bağlayıcı, həm də qoşma funksiyası daşıya bilir.
- “Birlikdə” daha çox zərflik yaradır, “ilə” isə əlavə məlumat verir.
Dialekt və Şifahi Nitqdə “İlə”
Azərbaycan dialekt və şivələrində “ilə” sözünün fərqli tələffüz və yazılış formaları mövcuddur:
- “İynən” (ilə-nin şivə forması) – Mən onu iynən gördüm.
- “Bilə” – O, bilə getdi. (Naxçıvan bölgəsində müşahidə olunur)
Bu formalar rəsmi yazılı dildə işlədilməsə də, şifahi nitqin incəliklərini və ləhcə zənginliyini göstərir.
Xarici Dillərdə Qarşılığı
“İlə”nin başqa dillərdəki qarşılığı da çoxşaxəlidir:
- İngilis dilində: with, by, along with
- Fransız dilində: avec
- Rus dilində: с (s)
- Alman dilində: mit
Bu qarşılıqlar hər zaman bir-birini tam əvəz etməyə bilər, çünki “ilə”nin funksiyaları dilin strukturuna görə dəyişir.
“İlə” sözü Azərbaycan dilində yalnız sadə bir bağlayıcı deyil, həm də məna dərinliyi, üslubi zənginlik və sintaktik çeviklik daşıyan mühüm bir qrammatik vahiddir. Onun vasitəsilə cümlələrdə fikir əlaqələri qurulur, bərabərlik, səbəb, birlik, vasitəçilik və hətta zaman çalarları ifadə edilir. “İlə” dilin axıcılığını təmin edən, fikrin məntiqli axarını quran və sintaktik əlaqələri dərinləşdirən çoxfunksiyalı bir vasitədir.
Bu sözün imkanlarından düzgün istifadə edən şəxs həm yazılı, həm də şifahi nitqində daha dolğun, məntiqli və təsirli ifadə tərzinə sahib olur. “İlə” nə qədər sadə görünürsə, bir o qədər də çox məna və funksiyaya sahibdir. Onun mahiyyətini anlamaq, Azərbaycan dilinin qrammatikasına olan anlayışın və düşüncə qabiliyyətinin də göstəricisidir.
Ən Çox Verilən Suallar
İlə – iki və ya daha çox söz və ya anlayış arasında əlaqə yaradan, birlik, vasitə, səbəb və müşayiət mənaları ifadə edən qrammatik vasitədir.
‘İlə’ bağlayıcı, qoşma və hətta əvəzləyici funksiyalarda istifadə oluna bilər. Sintaktik mövqeyinə görə cümlədə tamamlıq, zərflik və təyin yarada bilir.
‘Və’ yalnız bağlayıcı kimi çıxış edir və sadəcə ardıcıllıq bildirir. ‘İlə’ isə həm vasitəlik, həm səbəb, həm də birlik mənaları ifadə edə bilər.
Xeyr. ‘İlə’ həm də qoşma kimi çıxış edir və cümlədə digər sözlərin mənasını tamamlayaraq sintaktik funksiyalar yerinə yetirir.
‘İlə’ vasitəlik bildirirsə, ‘nə ilə?’, birlik bildirirsə ‘kim ilə?’ sualları vasitəsilə müəyyənləşdirilir.
‘Birlikdə’, ‘vasitəsilə’, ‘bərabər’, ‘yanında’, ‘birgə’ kimi sözlər ‘ilə’nin məna sinonimləri kimi istifadə oluna bilər.
Məntiqi ardıcıllıq və əlaqə olmadığı halda ‘ilə’ işlənməsi sintaktik və semantik uyğunsuzluq yarada bilər. Bu zaman başqa bağlayıcılara üstünlük verilməlidir.
Bəzi bölgələrdə ‘ilə’ sözü ‘iylə’, ‘iynən’, ‘bilə’ kimi şivə formasında işlənir, lakin rəsmi dildə bunlar qəbul edilmir.
‘İlə’ poetik mətnlərdə obrazlar arasında əlaqə yaratmaq, hiss və halları paralel təqdim etmək üçün mühüm vasitəyə çevrilir.
‘İlə’ sözünün tələffüzündə qapalı ‘ə’ səsi işlədilir. Söz həmişə müstəqil yazılır və heç bir sözə birləşməz.
