İslamın dil və mənəvi dəyərləri əsrlər boyunca milyonlarla insanın düşüncə tərzinə təsir etmişdir. Hər bir söz, ifadə və hətta səslənmə forması müəyyən mənalar daşıyır, bu mənalar da inancın və əqidənin dərinliyini əks etdirir. Xüsusilə dini terminologiyada ən çox qarşılaşılan, lakin zamanla qarışdırılan ifadələrdən biri də “iləllah” və “illəllah” sözləridir. Bu iki anlayış səthi oxunduqda bir-birinə bənzəsə də, əslində həm qrammatik, həm də mənəvi baxımdan fərqli semantik sahələri əhatə edir.
Dil və məna baxımından belə sözlərin araşdırılması yalnız lüğəvi deyil, həm də dini təhlili tələb edir. Qurani-Kərimdə və Peyğəmbər hədislərində tez-tez qarşılaşılan bu ifadələr müəyyən fikrin vurğulanması və ya təkrarlanması məqsədilə istifadə olunur. “İlləllah” termini əsasən kəlmeyi-tövhid kontekstində “Lə iləhə illəllah” şəklində işlədilir və Allahdan başqa ilahın olmadığını bildirir. “İləllah” isə fərqli kontekstlərdə, məsələn, dönüş və ya yönəlmə anlamında istifadə olunur.
Qrammatik Struktur və Etymoloji Fərqlər
“İlləllah” sözü ərəb dilindəki “illə” (yəni “ancaq, yalnız”) və “Allah” sözlərinin birləşməsindən yaranır. Quranda və dini mətndə “Lə iləhə illəllah” şəklində işlədilərək, Allahdan başqa tanrının olmadığını ifadə edir. Burada “illə” istisna bildirmək funksiyasını daşıyır və tövhid inancının əsasını təşkil edir.
Digər tərəfdən “iləllah” ifadəsi “ilə” (yəni “doğru, tərəf, istiqamətə”) və “Allah” sözlərindən ibarətdir. Bu söz bir yönəlmə, dönüş və ya qayıdış mənası daşıyır. Məsələn, “İnnə lillahi və innə iləyhi raciun” (Həqiqətən, biz Allah üçünük və Ona dönəcəyik) ifadəsində olduğu kimi.
Tövhid İnancında “İlləllah” İfadəsinin Rolu
İslamın əsas sütunlarından biri olan tövhid, Allahın yeganəliyini və bənzərsizliyini təsdiqləyir. “İlləllah” sözü bu anlayışın linqvistik simvoludur. “Lə iləhə illəllah” kəlməsi müsəlmanlığın əsas şüarı olaraq həm etiqad, həm də kimlik məsələsində mühüm yer tutur.
Bu ifadə insanın dililə etiraf etdiyi və qəlbi ilə qəbul etdiyi bir gerçəklikdir. Qəbul olunduqda şəhadət gətirmək və İslam dininə daxil olmaq üçün əsas şərtdir. Bu səbəbdən “illəllah” kəlməsi sadəcə bir söz deyil, eyni zamanda bir həyat tərzini və əqidəni əks etdirir.
İləllah İfadəsinin Dini Mətnlərdə İstifadəsi
“İləllah” sözü isə əsasən dini mətnlərdə dönüş və ya istiqamət bildirmək üçün istifadə olunur. Xüsusilə Qurani-Kərimin bir çox ayəsində bu sözə rast gəlmək mümkündür. Ən məşhur nümunə “İnnə lillahi və innə iləyhi raciun” ayəsidir.
Bu ifadə müsəlmanın həyatdakı hər şeyin Allahdan gəldiyini və yenə Ona qayıdacağını dərk etməsinə yardım edir. Bu baxımdan “iləllah” sözü insanın taleyinin mənəvi qəbulunu, ölümə baxışını və axirət anlayışını özündə cəmləşdirir.
Semantik Yanaşmadan Fərqlərin İzahı
Semantik baxımdan “illəllah” sözü istisna bildirir, yəni başqa heç bir tanrı yoxdur, yalnız Allah var. Bu, inanclar sistemində digər tanrıların mövcudluğunu inkar edən güclü bir bəyanatdır və radikal monoteizmin simvoludur. İfadə inkarla başlayır (“lə iləhə”) və istisna ilə tamamlanır (“illəllah”).
“İləllah” isə yönəlməni ifadə edir. Burada bir inanc bəyanı deyil, daha çox hərəkət və mənəvi dönüş var. İnsan həyatı boyu etdikləri ilə Allah qarşısında cavabdehdir və onun varlığının məqsədi Allah yönümlü olmalıdır.
Fonetika və Tələffüzdə Qarışıqlıq
Hər iki söz oxşar səslənsə də, tələffüzdəki fərqlər ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Ərəb dilində hər bir hərfin və hərəkənin mənaya təsiri olduğundan “illə” və “ilə” fərqli semantik yük daşıyır. Sadəcə bir hərf və ya hərəkə dəyişməsi anlamda dərin fərq yarada bilər.
Məsələn, bir insanın “iləllah” demək istədiyi yerdə “illəllah” deməsi, ya da əksinə, dini bir ifadəni təhrif etməsi anlamına gələ bilər. Xüsusilə dua və ibadət zamanı bu cür qarışıqlıqlardan uzaq durmaq vacibdir.
Dini Əhəmiyyəti və Ruhani Yükü
“İlləllah” sözü Allahın yeganəliyinin simvolu kimi ruhani anlamda böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu söz insana yalnız bir varlığa itaət etməli olduğunu xatırladır və qəlbindəki bütün saxta ilahları rədd etməyə çağırır. Hər dəfə bu ifadəni dilə gətirən insan, əslində öz iç dünyasında bir tövbə və təmizlənmə yaşayır.
“İləllah” isə Allahla bağın möhkəmləndirilməsi və Ona dönüş anlayışı ilə əlaqəlidir. Bu, ruhun yenilənməsi, mənəvi təmizlənmə və dünyadan qopub Allaha yönəlmə prosesini ifadə edir. Əbədi həyat düşüncəsi, bu ifadənin ruhani yükünü artırır.
İbadət və Dua Kontekstində İşlənməsi
Dua və ibadət zamanı hər iki ifadənin işlənməsi tez-tez müşahidə olunur. “İlləllah” zikrlərdə və təsbeh dualarında Allahın yeganəliyini təsdiqləmək üçün deyilir. Bu zaman insan öz mövcudluğunu yalnız Allahın iradəsinə tabe edir.
“İləllah” isə daha çox qurbanlıq, təvəkkül, təslimiyyət və qayıdış kontekstində rast gəlinir. İnsan Allah qarşısında acizliyini dərk etdikdə və Ona yönəldikdə, bu ifadə könül bağını möhkəmləndirir və qəlbi rahatladır.
Ədəbi və Mədəni Kontekstdə Yeri
Ədəbiyyatda və dini şeirlərdə “illəllah” və “iləllah” sözləri tez-tez poetik mənalar daşıyır. “İlləllah” sözü poetik nitqdə Allahın qüdrətini və insanın acizliyini vurğulamaq üçün istifadə olunur. Ədiblər bu ifadəni əsas simvol kimi istifadə edərək mövzularını dini-mistik çalarlarla zənginləşdirirlər.
Digər tərəfdən “iləllah” termini klassik ədəbiyyatda dönüş, həsrət və axirət mövzularında öz yerini alır. Məsələn, “Vətənə qayıdış” fikri ilə bərabər “Rəbbə dönüş” anlayışı da ədəbiyyatda “iləllah” ilə simvollaşdırılır.
Müasir Din Təlimlərində İstifadəsi
Müasir din alimləri və mütəxəssislər bu iki ifadənin düzgün başa düşülməsinin vacibliyini vurğulayırlar. Xüsusilə dini dərslərdə və məscidlərdə bu sözlərin yanlış tələffüzünün qarşısını almaq üçün qrammatik izahlar verilir. Din təlimçiləri bu fərqlərin həm etiqad baxımından, həm də dini davranış baxımından əhəmiyyətli olduğunu bildirirlər.
Tədris materiallarında “Lə iləhə illəllah” tövhid kəlməsi kimi önə çəkilir, “iləllah” isə daha çox mənəvi-psixoloji istiqamətləndirici rol oynayır. Bu yanaşma gənclərin dini ifadələri həm texniki, həm də mənəvi baxımdan doğru anlamasına şərait yaradır.
İləllah və İlləllah Arasındakı Müqayisə
| Əlamət/Funksional Sahə | İlləllah | İləllah |
|---|---|---|
| Mənası | Yalnız Allah | Allaha doğru, Allaha tərəf |
| Qurani istifadəsi | “Lə iləhə illəllah” | “İnnə lillahi və innə iləyhi raciun” |
| Qrammatik quruluş | İstisna edici bağlayıcı (illə + Allah) | Yönləndirici zəifləmə bağlayıcısı (ilə + Allah) |
| Dini funksiyası | Tövhid, iman etirafı | Qayıdış, təvəkkül, yönəlmə |
| İstifadə sahələri | Zikr, şəhadət, tövhid | Dua, mənəvi dönüş, axirət düşüncəsi |
| Ərəb dilində kök sözlər | إلّا الله | إلى الله |
| Ruhani mənası | Allahdan başqa heç bir ilah yoxdur | Hər şey Allaha doğru yönəlir |
Dini anlayışların və ifadələrin düzgün başa düşülməsi inanc həyatının keyfiyyətinə birbaşa təsir edir. “İlləllah” və “iləllah” sözləri səthi baxıldıqda bir-birinə bənzəsə də, əslində məna, funksionallıq və istifadə baxımından ciddi fərqlərə malikdir. Bu fərqləri dərk etmək, dilin ifadə gücünü düzgün istiqamətə yönəltmək üçün vacibdir. Hər iki sözün Qurandakı mövqeyi, ədəbi və ruhi kontekstləri, insanın mənəvi dünyasına toxunuşu bir-birindən fərqli, lakin tamamlayıcıdır.
Müsəlman fərdi bu anlayışlar vasitəsilə öz dininə daha dərindən bağlana bilər. Tövhid inancını möhkəmləndirən “illəllah” kəlməsi ilə yanaşı, Allaha yönəlməni ifadə edən “iləllah” sözü də ruhani həyatın bir parçası olmalıdır. Doğru anlaşma yalnız dildə deyil, həm də qəlbdə yer tutmalıdır. Bununla insan həm inancında sabitlik, həm də mənəvi istiqamət əldə edə bilər. Dini ifadələrin ardındakı dərin mənaları bilmək, hər bir fərdin inanc dünyasını daha mənalı və hədəfli şəkildə formalaşdırmasına şərait yaradır.
Ən Çox Verilən Suallar
“İlləllah” ifadəsi ərəb dilində ‘yalnız Allah’ mənasını verir. İslamın tövhid prinsipinin əsas ifadəsidir. Bu söz daha çox ‘Lə iləhə illəllah’ şəklində işlədilərək, Allahdan başqa tanrının olmadığını bildirir. Dinimizdə iman gətirməyin əsas sütunlarından biridir.
“İləllah” ‘Allaha doğru’ və ya ‘Allaha tərəf’ mənasını verir. Qurani-Kərimdə, xüsusilə ölüm və dönüş məqamlarında istifadə olunur. Ən çox işlənən nümunəsi ‘İnnə lillahi və innə iləyhi raciun’ ayəsidir.
Əsas fərq məna və funksiyadadır. ‘İlləllah’ istisna bildirərək yalnız Allahın varlığını təsdiqləyir, ‘iləllah’ isə yönəlmə və dönüş anlamı daşıyır. Biri tövhidə, digəri təslimiyyətə işarədir.
Bəli, hər iki ifadə Quranda müxtəlif surə və ayələrdə keçir. ‘İlləllah’ şəklində ‘Lə iləhə illəllah’ ayəsində, ‘iləllah’ isə ‘iləyhi raciun’ formasında qeyd olunur.
‘İlləllah’ ifadəsində ‘illə’ sözünün vurğusu ön plandadır, istisna bildirir. ‘İləllah’ isə ‘ilə’ yönəlmə bildirdiyindən fərqli vurğu və qrammatikaya malikdir. Bu fərqliliklər mənaya ciddi təsir edir.
‘İləllah’ daha çox dualarda, xüsusilə ölüm xəbəri alındıqda və ya Allahın hökmünə təslim olarkən deyilir. Bu ifadə insanın Allaha bağlılığını və qayıdışını simvolizə edir.
Bəli, İslam dinində şəhadət kəlməsi ‘Lə iləhə illəllah Muhammədən rəsulullah’ şəklindədir. Buradakı ‘illəllah’ tövhid inancının əsas bəyanıdır və İslamı qəbul edən şəxs tərəfindən dilə gətirilməlidir.
Dini ədəbiyyatda ‘illəllah’ daha çox iman, tövhid və itaət kontekstində işlənir. ‘İləllah’ isə mənəvi dönüş, ahirət və qayıdış mövzularında ədəbi və poetik çalarlarda istifadə edilir.
Gündəlik həyatımızda ‘illəllah’ təsbeh və zikrlərdə, ibadətlərdə dilə gətirilir. ‘İləllah’ isə çətinlik zamanı, ölüm xəbəri alındıqda və ya təvəkkül anlarında deyilir.
Bəli, hər iki ifadə dini termin olduğundan səhv işlədilməsi mənəvi cəhətdən anlaşılmazlığa və yanlış inanca səbəb ola bilər. Bu səbəbdən düzgün tələffüz və kontekstdə istifadə vacibdir.
