İllərə Görə Heyvanlar: Tarixi, Simvolikası 

Bəşəriyyətin tarixində təqvimlər və zamanın ölçülməsi həmişə xüsusi əhəmiyyət daşıyıb. İnsanlar qədim zamanlardan başlayaraq, ilin dövrlərini izləmək, təbiətdəki dəyişiklikləri başa düşmək, əkinçilik, ovçuluq və heyvandarlıq üçün vaxtı düzgün bölmək üçün müxtəlif təqvim sistemləri yaradıblar. Dünyanın bir çox regionunda isə illərin adlandırılması və simvolik mənası heyvanlarla əlaqələndirilib. Xüsusilə, Asiya xalqları arasında məşhur olan “illərə görə heyvanlar” təqvimi, həm elmi maraq, həm də mədəni-psixoloji təsiri ilə seçilir.

İllərə Görə Heyvanlar Təqviminin Tarixi Mənşəyi

Heyvan illəri üzrə təqvim – daha çox Çin, türk, monqol, Koreya, Vyetnam, Tibet və bəzi Qafqaz xalqları arasında geniş yayılmış zaman sistemidir. Tarixi mənbələr göstərir ki, bu ənənənin kökləri eramızdan əvvəl 2-3 min il əvvələ – qədim Çin sivilizasiyasına və Hun imperiyasının dövrlərinə gedib çıxır. Çinlilər öz təqvimlərini səma müşahidələri, Ay və Günəşin hərəkəti, həmçinin heyvanların həyat dövrləri ilə sıx əlaqələndiriblər. Bu təqvim sistemi “zodiak heyvan illəri” və ya “12 heyvanlı Çin təqvimi” kimi tanınır.

Bu ənənə təkcə Çində deyil, türk və Altay xalqlarında da böyük yer tutub. Türk mifologiyasında, qədim dastan və yazılı abidələrdə heyvan illərinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. İllərə görə heyvanlar anlayışı həm xalq təqvimi, həm də insanların taleyi, xarakteri, uğur və bəxti barədə təsəvvürlər sistemi kimi formalaşıb.

Çin və Türk Təqvimi: 12 Heyvanın Simvolizmi

Ənənəvi Çin zodiak təqvimi 12 illik dövrdən ibarətdir və hər il müəyyən bir heyvanın adı ilə adlandırılır. Bu heyvanlar aşağıdakılardır:

• Siçan (Sıçan)
• Öküz (Böyük Buğa)
• Pələng (Şir və ya Qaplan)
• Dovşan (Tavşan)
• Əjdaha (Simvolik, mifik varlıq)
• İlan
• At
• Qoyun (Keçi)
• Meymun
• Xoruz
• İt
• Donuz (Dovşan bəzi Asiya xalqlarında Donuzla əvəz edilir)

Hər bir heyvan ili yalnız zaman vahidi deyil, eyni zamanda insanın xarakteri, ömrü, şansı, ailə və ictimai münasibətlərində uğurlar və çətinliklər barədə təsəvvürlər formalaşdırır. Hər heyvan özünəməxsus mənəvi və psixoloji məna daşıyır və insanların həyatına rəmzi təsir göstərir.

Heyvan İllərinin Ənənəvi Təsviri və Mənası

Aşağıda hər bir ilin heyvanının ənənəvi təsviri, simvolikası və psixoloji mənası haqqında qısa məlumat verilir:

• Siçan ili: Zəkalı, ehtiyatlı, çevik və çalışqan insanları simvolizə edir. Siçan ili bərəkət və yeni başlanğıclar ili sayılır.
• Öküz ili: Səbirli, güclü, çalışqan və inadcıl insanların ilidir. Ənənəvi olaraq məhsuldarlıq və zəhmət rəmzidir.
• Pələng ili: Cəsarət, ehtiras, liderlik və azadlıq rəmzidir. Pələng ili dəyişikliklər və enerjinin artdığı dövr kimi qəbul edilir.
• Dovşan ili: Zəriflik, incəlik, diplomatiya və sakitliyin simvoludur. Bu il uğur və ahəngdarlıq ili sayılır.
• Əjdaha ili: Güc, ambisiya və uğurun rəmzidir. Əjdaha ili xüsusi energetikaya və təsirə malik dövr kimi qəbul edilir.
• İlan ili: Zəka, intuisya, gizlilik və ağıllılıq simvoludur. İlan ili bəzən sirli və mistik hadisələrlə yadda qalır.
• At ili: Sürət, enerji, sərbəstlik və macəra ruhu ilə əlaqələndirilir. At ilində yeni imkanlar və yeniliklər gözlənilir.
• Qoyun ili: Şəfqət, mərhəmət, səbir və rahatlığın simvoludur. Qoyun ili sakit, harmoniya və ailə dəyərlərinin önə çıxdığı dövr kimi tanınır.
• Meymun ili: Ağıllı, zarafatcıllıq, çeviklik və yaradıcılıq rəmzidir. Meymun ili tez-tez yenilik, dəyişiklik və gözlənilməz hadisələrlə dolu olur.
• Xoruz ili: Nizam-intizam, çalışqanlıq, dürüstlük və sosial fəallıq simvoludur. Xoruz ili yeni işlərə başlamaq üçün əlverişli dövr sayılır.
• İt ili: Sadiqlik, ədalət, humanizm və qoruma instinktinin simvoludur. İt ili dostluq və etimad ili sayılır.
• Donuz ili: Zənginlik, firavanlıq, səxavət və xeyirxahlıq rəmzidir. Donuz ili məhsuldarlıq və rifah ili kimi qiymətləndirilir.

Bu heyvan illəri dövrü təxminən hər 12 ildən bir təkrarlanır və hər il öz simvolu ilə tarixdə iz buraxır.

Azərbaycan Xalq Mədəniyyətində Heyvan İlləri

Azərbaycan xalq mədəniyyətində də heyvan illəri təqvimi izlərini saxlayıb. Xüsusilə Novruz bayramı, xalq təqvimləri və qədim inanclarda heyvan illəri ilə bağlı müxtəlif inanclar və adətlər var. Məsələn, kənd təsərrüfatı və heyvandarlıqda insanlar bəzi illəri uğurlu, bəzilərini isə ağır sayırdılar. Əhali arasında “Bu il siçan ilidir, məhsul bol olacaq”, “At ili dəyişikliklər gətirəcək” kimi ifadələr hələ də işlədilir.

Qafqaz və Azərbaycan ərazisində tapılmış qədim arxeoloji nümunələr, o cümlədən daş, gümüş və bürünc üzərində təsvir olunan heyvan fiqurları, həmçinin dastan və bayatılarda rast gəlinən heyvan illəri motivləri bu sistemin qədimdən xalq dünyagörüşünə təsir etdiyini göstərir.

Bürclərin, Heyvan İllərinin İnsan Xarakterinə və Taleyə Təsiri

Xalq arasında yayılmış inanca görə, insanın doğulduğu il onun xarakterinə, temperamentinə, hətta taleyinə də təsir göstərir. Məsələn, siçan ilində doğulanların zəhmətsevər və ehtiyatlı, pələng ilində doğulanların lider və enerjili, qoyun ilində doğulanların mərhəmətli və mehriban olduğu deyilir. Həm ailə qurmaq, həm də iş seçmək, münasibətlər qurmaq üçün heyvan illəri nəzərə alınır, uyğunluq və bəzən qarşıdurma ehtimalı barədə məsləhətlər verilir. Bununla belə, müasir elm bu təsəvvürlərin elmi əsasını qəbul etmir, lakin bu inanclar, folklor və xalq psixologiyasının ayrılmaz hissəsi kimi hələ də yaşayır.

Heyvan İlləri Təqvimi və Qədim Mifologiya

Heyvan illəri yalnız təqvim funksiyası daşımır. Onlar qədim mifologiyada, ədəbiyyatda, xalq nağıllarında, bayatılarda və rəvayətlərdə tez-tez motiv kimi işlədilir. Qədim türk dastanlarında – məsələn, “Oğuznamə”də, “Dədə Qorqud”da, eyni zamanda Altay və Sibir xalqlarının mifoloji düşüncəsində heyvan ilinin dəyişməsi, taleyin dönməsi və dünyanın yenilənməsi ideyası əsas yer tutur. Bu simvolika insanlar üçün zamana hökm etmək, gələcəyi proqnozlaşdırmaq, yaşadıqları hadisələrə izah tapmaq vasitəsinə çevrilib.

Heyvan İlləri və Əlamətdar Hadisələr

Heyvan İllərinin Qlobal və Lokal İstifadə Forması

Bu gün də bir çox Asiya ölkəsində rəsmi və ya qeyri-rəsmi təqvimlərdə, sosial-mədəni tədbirlərdə, yeni il bayramlarında heyvan illərinə xüsusi diqqət göstərilir. Çin, Koreya, Yaponiya və digər Şərq ölkələrində yeni il şənliklərində, bəzəklərdə, oyuncaqlarda, bayram süfrələrində, hətta gündəlik əşyalarda həmin ilin heyvanı əsas motiv olur.

Azərbaycan ərazisində isə Novruz bayramı, xalq tədbirləri, yerli folklor və bayatıların bir çoxunda bu ənənənin izləri qalır. Bəzi kənd və regionlarda “bu il hansı heyvanın ilidir?”, “hansı ilin insanları uğurlu olur?” tipli suallar və inanc formaları hələ də yaşayır.

Müasir Düşüncə və Heyvan İllərinin Aktual Rolu

Bütün bu simvolika və inanclar müasir dövrdə bəzən folklor və adət-ənənə kimi yaşasa da, bəzən də insanlara ruh yüksəkliyi, psixoloji motivasiya və özünüidentifikasiya üçün maraqlı vasitədir. Bir çox insanlar doğulduqları heyvan ilini “uğur rəmzi”, “şəxsi bürc” və ya “uğur gətirən talisman” kimi qəbul edirlər. Eyni zamanda bu, ailədə və dostlar arasında zarafat, motivasiya və dostluq münasibətlərinin formalaşmasına da təsir göstərir.

Müasir psixologiyada və sosial araşdırmalarda, heyvan illərinin insanların gündəlik qərarlarına, münasibət və dəyərlərinə, bəzən hətta iş və ailə planlarına təsiri bir psixoloji fenomen kimi öyrənilir.

İllərə görə heyvanlar təqvimi minillərlə tarixə, zəngin mədəniyyət və inanclar sisteminə əsaslanır. Bu ənənə, həm insan təfəkküründə zaman və həyatın axarını izah etmək üçün yaradılıb, həm də cəmiyyətin, ailənin, fərdin psixoloji ehtiyaclarını qarşılayır. Heyvan illərinin hər biri insan həyatında, folklorda, ədəbiyyatda və gündəlik münasibətlərdə özünəməxsus iz qoyub və qoymaqda davam edir. Bu mövzu həm tarixi, həm mədəni, həm də bəşəri baxımdan daim maraq doğuran, yeni nəsillərin diqqətini çəkən dəyərli bir irsdir.

Ən Çox Verilən Suallar