İllüstrasiya: Sənətdə, Dizaynda, Gündəlik Həyatda İllüstrasiyanın Yeri

İllüstrasiya, vizual incəsənətin xüsusi bir sahəsi olaraq, hər hansı mətni, ideyanı, informasiyanı və ya konsepti şəkil, rəsmlə izah və təsvir etmək, ona bədii və ya funksional məna qatmaq məqsədi daşıyan yaradıcı fəaliyyət növüdür. Latın dilindəki “illustrare” (işıqlandırmaq, aydınlatmaq) sözündən yaranan bu termin illərlə yalnız kitab, jurnal və qəzetlərdə mətnin mənasını aydınlaşdıran, oxucuya təsvir edilən hadisəni, obrazı və ya situasiyanı vizual formada çatdıran rəsmlərlə assosiasiya olunub. Lakin müasir dövrdə illüstrasiya daha geniş, çoxşaxəli sənət sahəsinə çevrilib. İlk illüstrasiyalar hələ qədim dövrlərdə, mağara rəsmlərində, qədim Misir papiruslarında, Çin və Yapon əlyazmalarında, orta əsr Avropa kodekslərində öz əksini tapıb. Orta əsrlərdə dini kitabların, əfsanələrin və tədris vəsaitlərinin illüstrasiyası ənənəvi sənət ustalarının əsas iş sahələrindən biri idi. Qrafik incəsənətin inkişafı, çap texnologiyalarının genişlənməsi ilə isə illüstrasiyanın funksiyası daha da böyüdü və müasir vizual kommunikasiya sisteminin ayrılmaz hissəsinə çevrildi.

İllüstrasiyanın əsas növləri və istifadə sahələri

Müasir illüstrasiya çoxçeşidli və tətbiqi sahəsi son dərəcə geniş olan bir sənət növüdür. Ən çox rast gəlinən illüstrasiya növlərinə aşağıdakılar daxildir:

• Kitab illüstrasiyası: Ədəbiyyat nümunələrinin, xüsusilə uşaq kitablarının, romanların, nağıl və poemaların mətnini vizual obrazlarla zənginləşdirir. Kitab illüstrasiyaları oxucunun təsəvvür gücünü artırır, hekayənin emosional atmosferini dəstəkləyir və uşaqlar üçün mətnin başa düşülməsini asanlaşdırır.
• Jurnal və qəzet illüstrasiyası: Analitik yazılar, məqalələr, karikaturalar, infografikalar üçün yaradılır, informasiyanı daha asan, cəlbedici və yadda qalan edir.
• Reklam və marketinq illüstrasiyası: Brend identifikasiyası, məhsul tanıtımı və reklam posterləri üçün unikal vizual dil formalaşdırır.
• Elmi illüstrasiya: Biologiya, tibb, texnologiya və digər elmi sahələrdə obyekt və prosesləri dəqiq, aydın təsvir edir. Atlaslar, dərsliklər, diaqramlar, tibbi vizualizasiya və s. məqsədlə istifadə olunur.
• Moda və texniki illüstrasiya: Geyim kolleksiyaları, interyer və memarlıq layihələri, avtomobil dizaynı və sənaye məhsullarının təqdimatı üçün çəkilir.
• Animasiya və rəqəmsal illüstrasiya: Komikslər, cizgi filmləri, videooyunlar, mobil tətbiqlər üçün hazırlanır.

İllüstrasiya həm çap, həm də rəqəmsal mediada (veb saytlar, mobil proqramlar, sosial şəbəkələr və s.) geniş yayılıb.

İllüstrasiyanın əsas funksiyaları

İllüstrasiya yalnız estetik gözəllik yaratmaq məqsədi daşımır. Onun əsas funksiyaları bunlardır:

• Aydınlaşdırma və vizuallaşdırma: Mücərrəd və ya mürəkkəb mətnləri, ideyaları vizual şəkildə daha asan qavranılan edir, başa düşülməsini sürətləndirir.
• Emosional təsir: Şəkillər oxucuda, izləyicidə hisslər və emosiyalar yaradır, obrazlar vasitəsilə mətnin mahiyyətini, atmosferini, ab-havasını çatdırır.
• Yadda saxlanmanı gücləndirir: İnsan beyni vizual informasiyanı daha asan yadda saxlayır. Bu səbəbdən illüstrasiya informasiyanın uzunmüddətli yaddaşda qalmasını təmin edir.
• İnformasiya ötürülməsi və tədris: Elmi, tibbi və texniki informasiyanın ötürülməsində, izahında, tədris prosesində vacib vasitədir.
• Estetik və bədii zövq: Yüksək səviyyəli illüstrasiyalar sənət əsəri dəyəri daşıyır, insanın estetik zövqünü inkişaf etdirir.

Rəqəmsal illüstrasiyanın yüksəlişi

XXI əsrdə rəqəmsal texnologiyaların inkişafı ilə illüstrasiyanın ən böyük inqilablarından biri baş verdi. Müasir rəssamlar və dizaynerlər artıq ənənəvi qrafik alətlərdən – karandaş, akvarel, guaş, tempera və digər texnikalardan əlavə, rəqəmsal qrafika proqramları, planşetlər və müxtəlif proqram təminatlarından (Adobe Photoshop, Illustrator, CorelDRAW, Procreate və s.) istifadə edirlər. Rəqəmsal illüstrasiya imkanları sonsuz dərəcədə genişləndirib: təbəqələrlə işləmək, müxtəlif tekstura və effektlər vermək, əsəri istənilən formada dəyişdirmək və paylaşmaq mümkündür.

Rəqəmsal illüstrasiya sayəsində vizual dizayn sahəsi sürətlə yenilənir, animasiya, oyun, interaktiv tətbiq, mobil dizayn, veb interfeyslər üçün illüstrasiya tələbi artıb. Bu da yeni nəsil illüstratorlar üçün geniş imkanlar yaradıb.

İllüstrasiyanın yaradılma mərhələləri

Bir illüstrasiyanın yaranma prosesi adətən aşağıdakı mərhələlərdən ibarət olur:

• Mövzunun və tapşırığın seçilməsi: Müəllif illüstrasiyanın hansı məqsədə xidmət etdiyini, hansı mətnə və ya ideyaya vizual həll verməli olduğunu müəyyən edir.
• Eskiz (qara-qara) mərhələsi: İlk konturlar, kompozisiya və əsas elementlər kağız üzərində və ya rəqəmsal mühitdə çəkilir.
• Detal işlənməsi və rəngləmə: Şəkilin detalı, fonu, teksturası, işıq və kölgəsi əlavə edilir.
• Rəqəmsal və ya ənənəvi üsulla tamamlama: Əsər ya ənənəvi boya və karandaşla, ya da rəqəmsal alətlərdə tam formada yekunlaşdırılır.
• Yekun baxış və təqdimat: İllüstrasiya çap üçün hazırlanır, rəqəmsal formatda optimallaşdırılır və sifarişçiyə təqdim olunur.

İllüstrasiyada üslub və texnikalar

İllüstrasiya çox zəngin texnika və üslublara malikdir. Hər bir illüstratorun fərdi dəsti-xətti, kompozisiya və kolorit seçimi olur. Ən məşhur texnika və üslublar arasında bunları göstərmək olar:

• Akvarel və qrafika: Yumşaq keçidlər, şəffaflıq və təbii rənglər üstünlük təşkil edir.
• Rəqəmsal vektor və flat dizayn: Müasir, minimalistik, dəqiq kontur və rəng səviyyələri ilə fərqlənir.
• Kollaj: Müxtəlif şəkillərin, kağızların, tekstura və foto fraqmentlərinin birləşməsi.
• Karikatura və komiks: Zarafat, yumor, bəzən isə tənqid üçün şişirdilmiş və ifadəli fiqurlar.
• Retro, klassik və futuristik üslublar: Zamanın dəbinə uyğunlaşdırılmış vizual üslub seçimi.

İllüstratorlar bəzən bir neçə texnika və üslubu bir araya gətirərək, əsərlərinə unikallıq qatırlar.

Müasir illüstrasiyanın cəmiyyət və mədəniyyətdə rolu

İllüstrasiya bu gün təkcə kitab və çap məhsullarında deyil, brendinq, reklam, sosial mesajların çatdırılması, maarifləndirmə və hətta psixoloji terapiya üçün də istifadə olunur. Məsələn, korporativ şirkətlər öz vizual üslublarını fərqli, yaddaqalan illüstrasiyalarla fərqləndirir. Sosial kampaniyalar – ətraf mühitin qorunması, sağlam həyat tərzi, gender bərabərliyi və s. sahələrdə illüstrasiyalar insanlara emosional təsir və cəlbedicilik qatır. Uşaq və gənclər üçün tərtib olunan maarifləndirici materiallarda isə illüstrasiyanın rolu əvəzolunmazdır. İllüstrasiyalar uşaqlarda təfəkkürü, yaradıcılığı, mətn və vizual əlaqəni inkişaf etdirir, onların fantaziyasını genişləndirir.

Azərbaycan və dünyada məşhur illüstratorlar

Dünyada Ralf Steadman, Quentin Blake, Hayao Miyazaki, Shaun Tan, Məhəmməd Həsənzadə (Azərbaycan), Eldar Qurbanov kimi məşhur illüstratorların əsərləri geniş tanınır. Azərbaycanda klassik və müasir illüstrasiya məktəbi inkişaf edir, yeni rəssam və dizaynerlər beynəlxalq sərgilərdə, müsabiqələrdə uğur qazanır, qlobal platformalarda fərqlənirlər.

İllüstrasiya yalnız gözəllik deyil, həm də məna, informasiya, emosional bağ və cəmiyyət üçün fayda daşıyan universal sənət formasıdır. O, mətni aydınlaşdırır, bədii və funksional məqsədləri birləşdirir, fərqli yaş qrupları üçün həm öyrədici, həm də əyləncəli ola bilir. Müasir dövrdə illüstrasiyanın tətbiq sahələri və texnikası daim yenilənir, cəmiyyətin və sənətsevərlərin həyatında mühüm rol oynayır.

Ən Çox Verilən Suallar