İltihab: Nədir, Bioloji Mahiyyəti, Növləri

İnsan bədəni müxtəlif xarici və daxili amillərin təsirinə məruz qaldıqda, orqanizmin təbii müdafiə sistemləri fəaliyyətə başlayır. Bu müdafiə sistemlərindən biri də iltihab reaksiyasıdır. İltihab orqanizmin zədələnməyə, infeksiyaya və ya kimyəvi, bioloji təcavüzə qarşı verdiyi cavab reaksiyasıdır. Bu proses, sadəcə ağrı ilə deyil, həm də bədənin öz toxumalarını qoruma və sağaltma cəhdinin mühüm hissəsi kimi qiymətləndirilir. İltihab həm kəskin, həm də xroniki formada müşahidə oluna bilər və onun yaranma səbəbləri, mexanizmləri və nəticələri müasir tibbin əsas tədqiqat mövzularındandır.

İltihabın Elmi Tərifi və Bioloji Mahiyyəti

Tibbi və bioloji ədəbiyyatda iltihab (lat. inflammatio) hüceyrə və toxuma səviyyəsində yaranan müdafiə xarakterli reaksiya kimi təsnif edilir. Bu prosesdə əsas məqsəd zədələnmiş və ya infeksiyalaşmış toxumaları təmizləmək, bərpa prosesini başlatmaq və orqanizmi yad cisimlərdən qorumaqdır.

İltihab zamanı aşağıdakı mexanizmlər işə düşür:

• Qan damarlarının genişlənməsi (vazodilatasiya)
• Kapilyarların keçiriciliyinin artması
• Ağ qan hüceyrələrinin (leykositlərin) aktivləşməsi və zədələnmiş sahəyə hərəkəti
• Biokimyəvi siqnalların (sitokinlər, interleykinlər və prostaglandinlər) sərbəst buraxılması

Bu reaksiyalar toxumanın şişməsi, qızarması, ağrıması və temperaturun artması ilə nəticələnə bilər.

İltihabın Növləri

İltihab əsasən iki formaya bölünür:

1. Kəskin İltihab

Kəskin iltihab ani və qısa müddətli bir reaksiyadır. Adətən 1-2 həftə davam edir və infeksiyaya, travmaya və ya allergik reaksiyaya qarşı yaranır. Məsələn, boğaz iltihabı (faringit), dəri kəsiyi və ya diş ətində baş verən şişmə kəskin iltihabın nümunələridir.

2. Xroniki İltihab

Bu, uzun müddətli və bəzən aylarla, illərlə davam edən bir prosesdir. Xroniki iltihabda toxumaların bərpası və dağıdılması paralel şəkildə gedir. Bu forma, çox vaxt autoimmun xəstəliklərdə (məsələn, revmatoid artrit, lupus) və ya bəzi xroniki infeksiyalarda müşahidə olunur.

İltihabın Səbəbləri

İltihabın yaranmasına müxtəlif faktorlar səbəb ola bilər. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

• Mikroorqanizmlər: Bakteriyalar, viruslar, göbələklər və parazitlər.
• Fiziki travma: Kəsiklər, zərbələr, yanıqlar və ya şüalanma.
• Kimyəvi təsirlər: Toksinlər, turşular, zəhərli maddələr.
• Autoimmun proseslər: Orqanizmin öz toxumalarını yad kimi qəbul edib onlara qarşı reaksiya verməsi.
• Allergik reaksiyalar: Antigenlərə qarşı həddindən artıq immun cavab.

İltihabın Əlamətləri

İltihabın klinik əlamətləri çox vaxt aşağıdakı kimi özünü göstərir:

• Qızartı (lat. rubor)
• Şişkinlik (lat. tumor)
• Ağrı (lat. dolor)
• Temperatur artması (lat. calor)
• Funksiyanın pozulması (lat. functio laesa)

Bu əlamətlər, toxumada baş verən patoloji proseslərə görə fərqli dərəcədə ola bilər. Məsələn, daxili orqanlarda baş verən iltihablar xarici əlamətlər olmadan da müşahidə edilə bilər.

İltihabın Diaqnostikası

İltihabın dəqiq diaqnostikası üçün klinik müayinə ilə yanaşı, laborator və instrumental üsullardan istifadə olunur:

• Qan analizləri: C-reaktiv protein (CRP), eritrositlərin çökmə sürəti (ESR), leykosit sayında artım
• Mikrobioloji müayinələr: Bakterial və ya viral mənşəyi təyin etmək üçün
• Radioloji görüntüləmə: Ultrasəs, rentgen, MRT və KT vasitəsilə iltihablı sahələr aşkarlanır
• Biopsiya: Xroniki və ya qeyri-müəyyən hallarda toxuma nümunəsi götürülərək histoloji araşdırma aparılır

Müalicə Yolları

İltihabın müalicəsi onun səbəbinə və formasına uyğun olaraq planlaşdırılır. Əsas müalicə strategiyaları bunlardır:

• Antibiotiklər – bakterial iltihablar üçün
• Antiviral dərmanlar – virus mənşəli hallarda
• Kortikosteroidlər – güclü immun cavab və autoimmun hallarda
• NSAİİ (qeyri-steroid iltihabəleyhinə dərmanlar) – ağrı və şişkinliyin azaldılması üçün (məsələn, ibuprofen, naproksen)
• Fizioterapiya və istirahət – xüsusilə oynaq iltihablarında
• Cərrahi müdaxilə – irinli və ya irəliləmiş hallarda

İltihabın Qarşısının Alınması

Profilaktik tədbirlər iltihabın yaranmasının qarşısını almaqda və risk faktorlarını azaltmaqda mühüm rol oynayır:

• Gigiyena qaydalarına əməl etmək
• İmmunitet sistemini gücləndirmək
• Sağlam qidalanma və kifayət qədər su qəbulu
• Allergik reaksiyaların qarşısının alınması
• Zədələrin düzgün və vaxtında müalicəsi
• Stressdən uzaq durmaq

Xroniki İltihabın Törətdiyi Fəsadlar

Əgər iltihab uzun müddət davam edərsə və müalicə olunmazsa, aşağıdakı ciddi xəstəliklərin yaranmasına səbəb ola bilər:

• Revmatizm və oynaq degenerasiyası
• Qaraciyər sirrozu
• Xroniki bronxit və ağciyər fibrozları
• Onkoloji xəstəliklər
• Ürək-damar sistemində problemlər

İltihabla Qarşı Mütərəqqi Yanaşmalar

Tibbin inkişafı ilə paralel olaraq iltihabla mübarizədə yeni yanaşmalar da formalaşır. Bu yanaşmalara molekulyar hədəfli dərmanlar, biotexnoloji terapiyalar və fərdi genetik analizlər əsasında hazırlanan müalicə metodları daxildir. İnflammasiyanın molekulyar əsaslarının araşdırılması, sitokinlər və interleykinlərə qarşı inhibitorların istifadəsi bu sahədə aparılan tədqiqatların mərkəzində dayanır.

İltihab insan orqanizminin təbii müdafiə mexanizmlərindən biri olmaqla, onun bərpa və sağalma prosesində mühüm rol oynayır. Lakin bu fizioloji proses kontrolsuz və uzadılmış formada olduqda, orqanizmə ciddi zərər verə bilər. Ona görə də iltihab əlamətləri müşahidə olunduqda, vaxtında diaqnoz və müvafiq müalicə tədbirlərinin görülməsi həyati əhəmiyyət daşıyır. Həmçinin, sağlam həyat tərzi, gigiyena və düzgün qidalanma bu prosesin qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır. Unudulmamalıdır ki, iltihab yalnız xəstəlik deyil, bədənin bir siqnalıdır – bu siqnala qulaq asmaq və tədbir görmək isə insanın öz əlindədir.

Ən Çox Verilən Suallar