İlyas Əfəndiyev XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının və dramaturgiyasının ən önəmli simalarından hesab olunur. Onun yaradıcılığı ölkənin bədii-mədəni irsində mühüm yer tutur. Əfəndiyev 1914-cü ildə Füzuli şəhərində anadan olub və erkən yaşlarından bədii ədəbiyyata maraq göstərib. Uşaqlıq illərindən etibarən ədəbiyyat və tarixə olan marağı onun gələcəkdə böyük yazıçı və dramaturq olmasına zəmin yaradıb. O, gənclik illərində dövrünün ictimai proseslərini, xalqın taleyini, insan psixologiyasını dərin müşahidə edirdi. İlyas Əfəndiyev həyatının müxtəlif mərhələlərində milli-mənəvi dəyərlərə, insan münasibətlərinə və zamanın fəlsəfəsinə xüsusi diqqət yetirib. Ailədə və məktəbdə aldığı tərbiyə, klassik ədəbiyyata bələdliyi, xalq şifahi irsinə yaxınlığı onun yazıçılıq istedadının formalaşmasında mühüm rol oynayıb. İlk təhsilini Füzulidə alan Əfəndiyev daha sonra Bakıda universitetdə təhsilini davam etdirib. Universitet illəri onun dünyagörüşünün formalaşmasına və ədəbi çevrələrdə tanınmasına imkan yaradıb. O, ömrü boyu müxtəlif dövrlərin ictimai-siyasi hadisələrinə münasibətini bədii obrazlar, həyat və insan haqqında dərin fəlsəfi düşüncələrlə əks etdirib. Əfəndiyev Azərbaycan ədəbiyyatının təkcə klassik deyil, həm də müasir, yenilikçi istiqamətlərinin əsasını qoyan yazıçılardandır.
Yaradıcılıq Yolunun Başlanğıcı və Ədəbi Mühit
İlyas Əfəndiyevin bədii yaradıcılığa gəlişi təkamül yolu ilə olub. Onun ilk yazıları 1930-cu illərdə mətbuatda çap olunmağa başlayıb. Ədəbi mühitə qədəm qoyduğu vaxtlar Azərbaycan ədəbiyyatında yeni mövzular, ifadə vasitələri və janrlar ön plana çıxırdı. Əfəndiyev həmin dövrdə ictimai-siyasi hadisələrə, insan münasibətlərinə, mənəvi dəyərlərə və ailə ənənələrinə diqqət yetirən gənc yazıçılar nəslinin nümayəndəsi idi. O, ilk dövrlərdə hekayələr və povestlər yazmaqla kifayətlənmirdi, həm də publisistik məqalələr və esse janrına da üz tuturdu. Onun ilk çap olunan əsərləri oxucu marağı ilə qarşılandı və ədəbiyyatsevərlərdə böyük təəssürat yaratdı. Əfəndiyevin yaradıcılığında realizm və romantizmin, bəzən də klassik və modern ədəbi istiqamətlərin sintezi özünü göstərirdi. Müxtəlif janrlarda yazmaq bacarığı, insan taleyinin bədii həllinə verdiyi fərqli yanaşma onu dövrünün seçilən yazıçıları sırasına yüksəltdi. Yaradıcılığında ənənəvi milli motivlərlə yanaşı, universal humanist ideyalar da əsas yer tuturdu.
İlyas Əfəndiyevin Əsərlərində İctimai Mövzular və Dərin Psixologizm
Əfəndiyevin əsərlərində daim ictimai mövzular, fərdin cəmiyyətdə yeri, ailə dəyərləri və insan psixologiyası ön planda olub. Onun povest və romanlarında Azərbaycan kəndinin sosial-iqtisadi dəyişiklikləri, yeni həyatın və köhnə ənənələrin toqquşması, insan münasibətlərinin mürəkkəbliyi, qadın və kişi psixologiyasının bədii həlli xüsusi yer tutur. Əsərlərində kənd həyatının reallıqlarını, sosial mübarizəni, insan arzularının və hisslərinin ziddiyyətlərini canlı təsvir edir. O, cəmiyyətin dəyişən dəyərlərini, insanların mənəvi axtarışlarını, ailə və sevgi münasibətlərinin incəliklərini bədii dillə təqdim edir. Əfəndiyev əsərlərində bəzən nostalji, bəzən də ümid dolu bir yanaşma ilə kənd insanının həyatını, əxlaqi və sosial problemlərini, dəyişən zamanın insan taleyinə təsirini qabardır. Onun qəhrəmanları həyatın çətinlikləri ilə üzləşən, ancaq mənəvi gücünü itirməyən insanlardır.
Dramaturgiya Sahəsində Yaradıcı Fəaliyyət və Yeniliklər
İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığının ən mühüm tərəflərindən biri də onun dramaturgiya sahəsində göstərdiyi fəaliyyət və yeniliklərdir. O, Azərbaycan teatrının inkişafına böyük təsir göstərmiş, dövrünün aktual problemlərini səhnəyə gətirən çoxsaylı pyeslərin müəllifi olub. Əfəndiyevin dramaturgiyasında insan xarakterlərinin dərin psixoloji analizi, dialoqların təbii və canlılığı, hadisələrin dinamik inkişafı diqqət çəkir. Onun pyeslərində ailə münasibətləri, insanın mənəvi aləmi, cəmiyyətin sosial problemləri bədii dillə təqdim olunur. “Sən həmişə mənimləsən”, “Məhv olmuş gündəliklər”, “Bağlardan gələn səs”, “Unuda bilmirəm” kimi məşhur əsərləri Azərbaycan səhnəsində illərlə uğurla tamaşaya qoyulub. Əfəndiyev dramaturgiyasında xalqın mentaliteti, tarix və müasirlik, adət və yenilik qarşıdurması, insan təfəkkürünün inkişaf mərhələləri yüksək səviyyədə təsvir olunub. O, Azərbaycan teatr ədəbiyyatında müasir dövrün səsini, insan taleyinin müxtəlif çalarlarını, insan-ictimaiyyət münasibətlərinin incəliklərini orijinal formada təqdim edib.
Ədəbi İrs və Əsərlərin Janr Çeşidliliyi
İlyas Əfəndiyevin ədəbi irsi olduqca zəngindir. O, müxtəlif janrlarda—roman, povest, hekayə və dram əsərlərində—yaradıcı axtarışlar aparıb. Ədəbi irsinin başlıca xüsusiyyəti janr və mövzu müxtəlifliyidir. Yazıçının roman və povestlərində həyat həqiqətləri, insan psixologiyası, milli və bəşəri dəyərlər bir-birini tamamlayır. “Söyüdlü arx”, “Körpüsalanlar”, “Sarıköynəklə Valeh”, “Geriyə baxma, qoca!”, “Xurşudbanu Natəvan”, “Şeyx Xiyabani” kimi əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatında mühüm yer tutur. Hekayələrində və povestlərində gündəlik həyatın bədii təsviri, fərdi və ictimai problemlərin həlli, insan münasibətlərinin müxtəlif aspektləri ustalıqla işıqlandırılıb. Əfəndiyev həm klassik, həm də müasir ədəbi ənənəni uğurla sintez etmiş, milli ədəbiyyatımızı yeni məzmunda inkişaf etdirmişdir.
Azərbaycan Ədəbiyyatında Yenilikçi Yanaşmalar və Səmimi Dil
İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığında bədii dilin səmimiyyəti, obrazlılığı və üslubun təbiiliyi xüsusi qeyd edilməlidir. Onun yazı tərzində mürəkkəb ifadə vasitələrindən çox, xalq dilinin rəngarəngliyinə, danışıq tərzinə, obrazlı ifadələrə üstünlük verilir. Əsərlərindəki dil sadə, lakin emosional və təsirlidir. O, personajların daxili aləmini, hiss və düşüncələrini bədii təsvirlərlə oxucuya çatdırır, həyatın müxtəlif çalarlarını canlı və inandırıcı dillə təqdim edir. Əfəndiyevin yaradıcılığında yenilikçi yanaşmalar, bədii təsvirin zənginliyi, həyat və insan haqda dərin fəlsəfi düşüncələr əsas yer tutur. Yazıçı cəmiyyətin ən müxtəlif təbəqələrini, müxtəlif dövrlərin insanlarını, onların sevinc və kədərini, məhəbbət və nifrətini təsvir etməkdə yüksək bədii ustalıq göstərmişdir.
İlyas Əfəndiyevin Tarixi Mövzulu Əsərləri
Əfəndiyevin yaradıcılığında tarixi mövzular da xüsusi yer tutur. O, Azərbaycanın görkəmli tarixi şəxsiyyətlərinin, xalq qəhrəmanlarının həyat və fəaliyyətinə həsr olunan bədii əsərlər yaradıb. “Xurşudbanu Natəvan”, “Şeyx Xiyabani”, “Bəxtiyar Vahabzadə haqqında xatirələr” kimi əsərlərində Azərbaycanın milli mübarizə, azadlıq və mədəniyyət tarixini bədii dillə əks etdirib. Bu əsərlərdə yazıçı yalnız tarixi hadisələri deyil, həm də dövrün insanlarının mənəvi dünyasını, həyat fəlsəfəsini ustalıqla təqdim edir. Əfəndiyevin tarixi əsərlərində hadisələrin ardıcıllığı, şəxsiyyətlərin daxili aləmi, xalqın qəhrəmanlıq ənənələri xüsusi vurğulanır. O, tarixi faktları bədii təxəyyül ilə birləşdirərək oxucuya həm maraqlı, həm də düşündürücü əsərlər təqdim edir.
Ailəsi, Şəxsi Həyatı və İctimai Fəaliyyəti
İlyas Əfəndiyev həm də cəmiyyətdə nüfuzlu bir ziyalı, ailə başçısı kimi tanınıb. O, böyük bir elmi-ədəbi mühitin, ziyalı ailəsinin nümayəndəsi idi. Əfəndiyevin övladları da Azərbaycan mədəniyyəti və elminin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Ailədə səmimi, qayğıkeş, nümunəvi ata və həyat yoldaşı kimi tanınırdı. Eyni zamanda ictimai fəaliyyət sahəsində də fəal olmuş, yazıçılar birliyinin və digər mədəni qurumların işində yaxından iştirak etmişdir. Onun ictimai fəaliyyətində əsas istiqamətlərdən biri Azərbaycan gəncliyinin ədəbi, elmi və mənəvi inkişafına dəstək vermək idi. Yazıçının həyat və fəaliyyət prinsipləri gənc nəsil üçün örnək təşkil edib.
Əsərlərinin Beynəlxalq Aləmdə Tanınması və Təsiri
İlyas Əfəndiyevin əsərləri təkcə Azərbaycan oxucuları arasında deyil, həm də dünya ədəbiyyatı həvəskarları arasında maraqla qarşılanıb. Onun bir çox əsərləri rus, ingilis, türk, fransız və başqa dillərə tərcümə olunub, beynəlxalq ədəbi festivallarda, tədbirlərdə, səhnələrdə uğurla nümayiş etdirilib. Əfəndiyevin bədii yaradıcılığı Şərq və Qərb ədəbi ənənələrinin orijinal sintezi kimi qiymətləndirilir. Onun əsərlərindəki humanist ideyalar, fərqli bədii yanaşmalar müxtəlif ölkələrdə yaşayan oxucuların marağına səbəb olur. Yazıçının beynəlxalq uğurları Azərbaycan ədəbiyyatının və mədəniyyətinin tanıdılmasına mühüm töhfə verib. Əfəndiyevin bədii irsi bu gün də aktualdır və yeni nəsil yazıçılar üçün ilham mənbəyi rolunu oynayır.
İlyas Əfəndiyevin Ədəbi İrsinin Dəyərləndirilməsi və Əbədiyaşarlığı
İlyas Əfəndiyevin adı bu gün də Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti üçün böyük dəyər daşıyır. Onun bədii irsi ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər və oxucular tərəfindən daim dəyərləndirilir. Əsərləri müxtəlif nəsillərin, fərqli zövqə malik oxucuların sevimlisinə çevrilib. Yazıçının xatirəsi Azərbaycanda yaşadılır, müxtəlif tədbirlər, konfranslar, ədəbi görüşlər onun adını daşıyır. Əfəndiyevin əsərləri bu gün də ölkənin müxtəlif teatrlarında səhnələşdirilir, məktəblərdə, universitetlərdə, ədəbi müzakirələrdə geniş istifadə olunur. O, Azərbaycan ədəbiyyatında əbədiyaşar bir simadır, milli-mənəvi dəyərlərin, ədəbiyyatın, bədii sözün əsl təcəssümüdür.
İlyas Əfəndiyev Azərbaycan ədəbiyyatının, milli bədii fikrinin inkişafında misilsiz xidmətləri ilə seçilən şəxsiyyətlərdən biridir. Onun əsərləri təkcə dövrünün deyil, həm də çağdaş zamanın ictimai-sosial problemlərini, insan psixologiyasını, milli-mənəvi dəyərləri ustalıqla əks etdirir. Yazıçının ədəbi irsi Azərbaycan ədəbiyyatında yeni mərhələ yaradıb, gənc nəsil üçün örnək, ədəbiyyatsevərlər üçün dəyərli xəzinə kimi qiymətləndirilir. Əfəndiyev öz yaradıcılığında insan taleyinə, həyatın mənasına, cəmiyyətin inkişafına böyük diqqət yetirib və bu baxımdan onun irsi daim yaşayacaqdır.
