Azərbaycan dili zəngin və inkişaf etmiş qrammatik quruluşa sahib olan dillərdən biridir. Bu dilin gözəlliyi və incəlikləri arasında şəkilçilərin xüsusi yeri var. Şəkilçilər, söz köklərinə əlavə olunaraq yeni mənalar və qrammatik münasibətlər yaradır. Azərbaycan dilində ən çox istifadə olunan şəkilçilərdən biri də mənsubiyyət bildirən şəkilçilərdir. Onlardan biri də birinci şəxsin təkində işlədilən “-im” şəkilçisidir. Hər gün gündəlik ünsiyyətdə, rəsmi yazışmalarda, məktub və ya esse yazarkən, hətta sosial şəbəkə paylaşımlarında belə bu şəkilçi istər-istəməz qarşımıza çıxır və sözlərə sahiblik, aidiyyət çaları əlavə edir.
Bir çox insan üçün bu şəkilçi çox sadə və aydın görünə bilər. Lakin qrammatik baxımdan bu şəkilçi dilin strukturunda böyük rol oynayır. Əgər dilimizin incəliklərini bilmək, danışıq və yazı zamanı sözlərdən düzgün istifadə etmək istəyiriksə, belə şəkilçilərin işlənmə qaydalarını dərindən mənimsəmək vacibdir. Bu yazıda “-im” şəkilçisinin yaranma prinsipi, dilimizdəki funksiyası, tətbiq sahələri, digər mənsubiyyət şəkilçiləri ilə müqayisəsi, nümunələrlə izahı və ən çox verilən suallara geniş cavablar veriləcək. Məqsəd odur ki, hər kəs bu şəkilçini rahatlıqla anlaya və gündəlik həyatında düzgün istifadə edə bilsin.
-im şəkilçisi və onun mənası
Azərbaycan dilində mənsubiyyət münasibətini bildirən şəkilçilər arasında “-im” şəkilçisi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu şəkilçi birinci şəxsin təkində, yəni danışanın özünə aid olan əşya, fikir və ya anlayışı göstərmək üçün istifadə olunur. Başqa sözlə, bu şəkilçi “mənə aid olan” mənasını daşıyır. Məsələn, “evim” dedikdə, burada söhbət məhz danışanın öz evindən gedir. “Kitabım” deyildikdə isə, bu, mənim kitabımı nəzərdə tutur.
Bu şəkilçi adətən isimlərə əlavə olunur və həmin ismi danışana aid edir. Söz kökünün sonundakı saitin və ya samitin xüsusiyyətinə görə şəkilçi fərqli formalarda işlənə bilər: -im, -ım, -um, -üm. Bütün bu formalar fonetik uyğunluq və ahəng qanunu əsasında dəyişir, amma məna baxımından heç bir fərq yoxdur – hamısı birinci şəxsin təkində aidiyyəti bildirir.
-im şəkilçisinin fonetik dəyişməsi və ahəng qanunu
Azərbaycan dili ahəng qanunu üzərində qurulmuş dillərdən biridir. Ahəng qanunu, söz içərisində saitlərin bir-birinə uyğunluğunu və armoniyasını təmin edən əsas fonetik prinsipdir. Bu qanuna görə, şəkilçi də söz kökünə uyğun dəyişir. Məhz bu səbəbdən “-im” şəkilçisi bir neçə formada işlədilir:
- -ım: Qalın saitli (a, ı, o, u) sözlərdə.
- -im: İncə saitli (e, ə, i, ö, ü) sözlərdə.
- -um, -üm: Uyğun olaraq qalın və incə yuvarlaq saitli sözlərdə.
Məsələn:
- “Qapı” + “-ım” = Qapım (qalın sait)
- “Evi” + “-m” = Ev + im = Evim (incə sait)
- “Otaq” + “-ım” = Otağım (samitin yumuşalması)
- “Gül” + “-üm” = Gülüm (incə yuvarlaq sait)
Bu formaların seçilməsi istər yazılı, istərsə də şifahi nitqdə ahəngli və axıcı dil tələblərinə uyğunluq yaradır.
-im şəkilçisinin işlədiyi sözlər və nümunələr
Bu şəkilçi adətən isimlərə, yəni əşyaların, anlayışların, şəxslərin adlarına əlavə olunur. Ədəbiyyatda, rəsmi sənədlərdə, gündəlik ünsiyyətdə ən çox aşağıdakı kimi sözlərdə rast gəlinir:
- Kitabım – Mənim kitabım
- Qardaşım – Mənim qardaşım
- Dostum – Mənim dostum
- Evim – Mənim evim
- Qələmim – Mənim qələmim
- Anam – Mənim anam
Bunlardan başqa, şəxslər, hisslər, münasibətlər, peşələr, fikirlər və s. ilə bağlı yüzlərlə sözə bu şəkilçi artırıla bilər. Bəzi hallarda şəkilçi əlavə olunarkən söz kökündə cüzi fonetik dəyişikliklər baş verir (məsələn, “otaq” → “otağım”).
-im şəkilçisinin dilin qrammatik quruluşunda rolu
“-im” şəkilçisi Azərbaycan dilində təkcə mənsubiyyət (aidiyyət) bildirən qrammatik element kimi deyil, həm də cümlənin quruluşunda və məna bütövlüyünün yaranmasında mühüm rol oynayır. Hər hansı bir cümlədə, əşya və ya anlayışın kimə aid olduğunu vurğulamaq üçün bu şəkilçi əsas vasitəyə çevrilir. Tutaq ki:
- Mənim kitabım masanın üstündədir. Burada “kitabım” sözü, həm mənsubiyyət münasibətini bildirir, həm də cümlənin əsas məlumatını çatdırır.
Həmçinin, bu şəkilçi cümlədə vurğu funksiyasını da gücləndirir, çünki əşyanın kiminə aid olduğu birbaşa bəlli olur.
Mənsubiyyət şəkilçilərinin müqayisəsi
Azərbaycan dilində təkcə birinci şəxs üçün deyil, bütün şəxslər üçün mənsubiyyət şəkilçiləri mövcuddur. Aşağıdakı cədvəl bu şəkilçilərin müxtəlif şəxs formalarında necə dəyişdiyini göstərir:
| Şəxs | Şəkilçi | Nümunə |
| Mən | -im, -ım, -um, -üm | evim, otağım, dostum, gülüm |
| Sən | -in, -ın, -un, -ün | evin, otağın, dostun, gülün |
| O | -i, -ı, -u, -ü | evi, otağı, dostu, gülü |
| Biz | -imiz, -ımız, -umuz, -ümüz | evimiz, otağımız, dostumuz, gülümüz |
| Siz | -iniz, -ınız, -unuz, -ünüz | eviniz, otağınız, dostunuz, gülünüz |
| Onlar | -iləri, -ıları, -uları, -üləri | evləri, otaqları, dostları, gülləri |
Bu cədvəldəki “-im” şəkilçisi yalnız “mən” şəxsində istifadə olunur və onun digər formalarla fərqi yalnız şəxsin dəyişməsindədir.
-im şəkilçisinin digər şəkilçilərlə birgə işlənməsi
Azərbaycan dilinin qrammatik imkanları çox genişdir və mənsubiyyət şəkilçiləri digər hallarda olan şəkilçilərlə bir yerdə istifadə oluna bilər. Məsələn, yerlik, yönlük, çıxışlıq, təsirlik halları:
- Kitabımda – Mənim kitabımda (yerlik hal)
- Evimdən – Mənim evimdən (çıxışlıq hal)
- Qələmimə – Mənim qələmimə (yönlük hal)
- Dostumu – Mənim dostumu (təsirlik hal)
Bu kimi hallarda şəkilçi söz kökünü dəyişmir, sadəcə əlavə məlumat və qrammatik məna yaradır.
-im şəkilçisinin istifadə qaydalarında vacib məqamlar
Bu şəkilçidən istifadə edərkən aşağıdakı məqamlara diqqət etmək lazımdır:
- Söz kökünün sonu – Bəzən şəkilçi əlavə olunarkən, xüsusən də sözün sonunda samit varsa (məsələn, q, k, p, t), həmin samit yumuşalır. Məsələn, “kitab” → “kitabım”, “otaq” → “otağım”.
- Ahəng qanunu – Şəkilçinin forması sözün kökündəki saitə uyğun seçilir.
- Yazılış və tələffüz fərqləri – Bəzi sözlərdə şəkilçi əlavə olunanda yazılış və tələffüzdə kiçik fərqlər ola bilər. Lüğət və qaydalara uyğun olmaq vacibdir.
- Çoxluq şəkilçiləri ilə birgə – Bəzən həm mənsubiyyət, həm də çoxluq bildirən şəkilçi işlənir: “qardaşlarım”, “dostlarım”.
Ədəbi nümunələr və istifadə sahələri
Azərbaycan poeziyasından və nəsrindən misallar bu şəkilçinin dilimizdə nə qədər geniş yayıldığını göstərir. “Evim, eşiyim, torpağım” kimi ifadələrdə şəkilçi xalqımızın dilində kök salmışdır. Müasir ədəbi dildə, rəsmi sənədlərdə, məktəb tapşırıqlarında və gündəlik yazışmalarda bu şəkilçi öz aktuallığını qoruyur.
Sözün mənasına təsiri
“-im” şəkilçisi, əlavə olunduğu ismin məzmununu dəyişmir, sadəcə həmin əşyanın, anlayışın, münasibətin kimə məxsus olduğunu göstərir. Yəni “qələm” ilə “qələmim” arasında fərq yalnız aidiyyətdədir. Eyni zamanda, bu şəkilçi istifadə olunanda cümlədə vurğu və məna daha da aydın olur.
Ən Çox Verilən Suallar
Xeyr, “-im” şəkilçisi həm canlı, həm də cansız varlıqlara aid olan sözlərə əlavə oluna bilər. Məsələn, “kitabım” (mənim kitabım), “evim” (mənim evim), “qardaşım” (mənim qardaşım) kimi.
“-im” şəkilçisinin forması, kök sözün sonundakı saitin qalın və ya incə olmasına görə dəyişir. Qalın saitlə bitən sözlərdə “-ım”, incə saitlə bitən sözlərdə isə “-im” formasında istifadə olunur.
Əslində, “-im” və “-ım” şəkilçiləri eyni funksiyanı yerinə yetirir, yəni birinci şəxsin təkində mənsubiyyəti bildirir. Fərq yalnız saitlərin ahəng qanununa uyğun olaraq şəkilçinin formasının dəyişməsidir.
Bəli, “-im” şəkilçisi digər şəkilçilərlə birlikdə istifadə oluna bilər. Məsələn, “kitabımda” (mənim kitabımda), “evimdən” (mənim evimdən) kimi.
Bəli, hər iki forma mənsubiyyət münasibətini ifadə edir. Lakin “mənim” əvəzliyi daha vurğulu bir ifadədir və cümlədə vurğunu artırmaq üçün istifadə olunur. Məsələn, “Bu mənim kitabımdır” cümləsində “mənim” əvəzliyi kitabın məhz danışana aid olduğunu vurğulayır.
