İmadəddin Nəsimi: Hürufilik, Fəlsəfi Düşüncə

Azərbaycan ədəbi və fəlsəfi fikrinin inkişafında bənzəri olmayan simalardan biri də İmadəddin Nəsimidir. Onun adı təkcə poetik sənətkarlıqla deyil, həm də irfan və sufizm dünyasına verdiyi dərin mənalı fəlsəfi məzmunla xalqın düşüncə tarixində əbədi olaraq qalır. Nəsimi həm böyük söz ustadı, həm ilahi eşqi tərənnüm edən mütəfəkkir, həm də əqidəsinə görə həyatını fəda etmiş şəhid-fəlsəfi obrazdır. O, yalnız yaşadığı dövrün deyil, ümumilikdə türkdilli poeziyanın ruhunu dəyişmiş, yeni poetik baxış formalaşdırmış, humanizm və insan mərkəzli dünya görüşü ilə İslam təfəkküründə yeni mərhələ açmışdır.

Onun həyatı və yaradıcılığı əsrlərdir Azərbaycan oxucusunu düşündürmüş, tədqiqatçıların diqqətini çəkmiş və nəinki milli, hətta ümumbəşəri səviyyədə təhlil olunmuşdur. Nəsimi təkcə qəzəl və rübailərinin gözəlliyi ilə deyil, həm də bu şeirlərin arxasındakı metafizik dərinliklə, Tanrı ilə insan arasında qurduğu bənzərsiz münasibətlə tanınır. Bu məqalədə Nəsiminin həyatı, fəlsəfəsi, poetik dili və onun irsinin təsiri geniş şəkildə izah olunur.

İmadəddin Nəsiminin Həyatı

İmadəddin Nəsimi XIV əsrin sonları – XV əsrin əvvəllərində yaşamışdır. Ədəbiyyat tarixçilərinin çoxu onun doğum tarixini 1369-1370-ci illər arasında göstərirlər. Onun dəqiq doğulduğu yer tam müəyyən edilməsə də, çox sayda mənbələrə görə Şamaxıda dünyaya gəlmişdir. Bəzi tədqiqatçılar isə onun Bağdad, Təbriz və ya Hələb şəhərlərində doğulduğunu qeyd edirlər. Lakin Nəsiminin dilindəki türk ruhu və qafiyələmə üsulları onun Azərbaycanın tarixi mədəni coğrafiyasında yetişdiyini sübut edir.

Əsl adı Əli, tam adı isə Əli ibn Mühəmməd Nəsimi olmuşdur. “Nəsimi” təxəllüsü ilə tanınmasının səbəbi kimi onun poeziyasının ruhi və kosmik enerjisi, sözlərindəki ilahi nəfəs və sufizmin təsiri göstərilir. “Nəsimi” ərəb dilində “meh, yel” mənasında işlənən “nəsm” sözündən törəmişdir və bu təxəllüs onun sözlərindəki yüngüllük, axıcılıq və ruhani cazibəni simvolizə edir.

Nəsiminin Fəlsəfi Düşüncə Sistemi və Hürufilik

Nəsimi yalnız şair deyildi. O, eyni zamanda dərin təfəkkür sahibi, yüksək mənəvi irfan sahibi və bir məktəb yaradan fikri lider idi. Onun mənsub olduğu hürufi məktəb islam təsəvvüf fəlsəfəsinin mistik şaxələrindən biri sayılır. Hürufilik insanın varlığında Tanrının təcəllisinin olduğunu əsas götürür və insanı kainatın mərkəzinə qoyur.

Hürufi təlimin banisi Fəzlullah Nəimi olmuş, Nəsimi isə onun ən məşhur və ardıcıl davamçılarından biri kimi bu təlimi poeziyada geniş yaymışdır. Bu fəlsəfəyə əsasən, insanın zahiri görünüşü və iç dünyası Tanrının rəmzidir. Hərflərə xüsusi mənalar verən bu düşüncə sistemində insanın üzü, əlifba hərfləri və səslər dərin metafizik anlam daşıyır.

Nəsimi, bu təlimi söz vasitəsilə kütləyə çatdırmağı qarşısına məqsəd qoyur. Onun poetik dili, bəlağətli ifadələri, məcaz və simvolikaları bu fəlsəfi sistemin bədii daşıyıcısına çevrilir. Məhz bu səbəbdən onun şeirləri təkcə poetik zövq vermir, həm də oxucunu dərin düşüncələrə aparır.

Əsərlərində İnsanın Mənəvi Gücü və Tanrı ilə Vəhdət

Nəsimi yaradıcılığının əsas sütunlarından biri insanı tanrıya bənzər bir varlıq kimi təqdim etməsidir. Onun poeziyasında insan sadəcə yaradılmış varlıq deyil, Tanrının özünü əks etdirən təcəllasıdır. “Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam” misrası, insanın varlığındakı məqamın böyüklüyünü və ilahi gücü daşımasını ifadə edir.

Ona görə insan Tanrı ilə vəhdətdə olmalıdır. Bu vəhdət, fərdi yox olmaqla deyil, Tanrının insanda mövcudluğunu dərk etməklə mümkündür. Nəsimi bu yanaşma ilə ortodoksal din anlayışlarına qarşı çıxır və insanın mənəvi azadlığına diqqət çəkir. O, insanı günahkar və zəif deyil, Tanrının yaratdığı qüdrətli və kamil varlıq kimi təqdim edir.

Poeziyasında Dil və Forma Gözəlliyi

Nəsimi həm Azərbaycan (türki) dilində, həm də ərəb və fars dillərində şeirlər yazmışdır. Onun türkcə divanı, Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında mühüm mərhələdir. Bu divan XIV-XV əsr Azərbaycan dilinin ən saf və təmiz nümunələrindən biri kimi qiymətləndirilir.

O, qəzəl, qəsidə, rübai, məsnəvi kimi klassik şeir janrlarında yazaraq, bu formaların hər birində bədii məharətini göstərmişdir. Qafiyə, ahəng, tərz və söz seçimi baxımından onun şeirləri bədii incəliklərlə zəngindir. Şeirlərindəki təkrarlar, paralelizm və simvolikalar onu klassik Şərq poeziyasının zirvəsinə yüksəltmişdir.

Nəsiminin Məşhur Qəzəlləri və Şeirlərindən Nümunələr

Nəsiminin “Məndə sığar iki cahan” adlı qəzəli onun poeziyasının fəlsəfi və estetik gücünü ən bariz şəkildə nümayiş etdirən nümunədir. Burada insanın ilahi varlıqla birliyi, zahir-batin münasibəti və mənəvi aləmin sərhədsizliyi ustalıqla təsvir edilir:

Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam,
Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü-məkana sığmazam.

Bu və digər şeirlərində dil sadə olsa da, fikrin dərinliyi onu sıradan oxucu üçün çətin anlaşılan hala gətirir. Amma bu da onun məqsədidir: oxucunu sadə mətnlə deyil, düşüncə ilə şeirə daxil etmək.

Təqiblər, Şəhadəti və Əqidəsinə Sədaqət

Nəsimi yazdıqlarına və inandıqlarına görə dövrünün dini-ideoloji dairələrinin təzyiqlərinə məruz qalmışdır. O, hürufiliyin qadağan edildiyi bir vaxtda bu təlimi açıq şəkildə təbliğ etdiyi üçün təqib olunmuş və axırda Suriyanın Hələb şəhərində edam edilmişdir. Ənənəyə görə, onun diri-diri dərisi soyulmuş, amma buna baxmayaraq, son nəfəsinə qədər fikirlərindən dönməmişdir.

Bu hadisə təkcə bir insanın fiziki ölümü deyil, həm də bir fikirin əbədiyyətə doğru getməsi kimi qiymətləndirilmişdir. Nəsiminin ölümü Azərbaycan xalqının yaddaşında şəhidlik simvoluna çevrilmişdir. Onun şəhidliyi, təkcə dini bir mübarizə deyil, həm də insan azadlığı və fikri cəsarətin təntənəsidir.

Nəsimi İrsinin Azərbaycan və Dünya Ədəbiyyatında Rolu

Nəsimi irsi təkcə Azərbaycan üçün deyil, ümumilikdə türk-islam mədəniyyəti üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Onun poeziyası Azərbaycanda realist və romantik ədəbi axınlara, xüsusilə sufi poeziyasına təsir göstərmişdir. Füzuli, Nəvai və digər klassiklər onun təsiri altında yetişmişdir.

Onun şeirləri rus, ingilis, fransız, alman və bir sıra digər dillərə tərcümə olunmuş, müxtəlif tədqiqatlarda fəlsəfi baxımdan təhlil edilmişdir. Nəsimi Azərbaycan ədəbiyyatında milli fəlsəfi poeziyanın ilk sütunlarını qoymuşdur. Bu gün onun adı məktəblərə, küçələrə, ədəbi mükafatlara verilir və o, milli kimliyimizin fəxarət rəmzlərindən birinə çevrilmişdir.

İmadəddin Nəsimi şəxsiyyəti, poeziyası və fəlsəfəsi ilə Azərbaycan xalqının mənəvi yaddaşında silinməz iz qoymuşdur. O, təkcə böyük söz ustası deyil, həm də ruhən azad, Tanrıya və insana sevgi ilə yanaşan, həyatını əqidəsinə qurban verən bir mədəniyyət qəhrəmanıdır. Onun şeirləri hələ də insanın mənəvi dünyasını oyadır, suallar doğurur və dərindən düşündürür. Nəsimi həm ədəbi, həm fəlsəfi, həm də mənəvi miras baxımından xalqın hafizəsində daşıdığı nadir dəyərlərdən biridir.

Ən Çox Verilən Suallar