İmitasiya: Psixoloji Əsasları, Tarixi Kökləri

İnsan cəmiyyətində baş verən proseslərin və sosial davranışların öyrənilməsi, bir çox hallarda müxtəlif konseptlərə istinad etməyi tələb edir. Bu konseptlərdən biri də imitasiyadır. İmitasiya anlayışı tarixi, mədəni, psixoloji və sosial baxımdan insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində rast gəlinən və mühüm əhəmiyyət daşıyan fenomenlərdən hesab olunur. İnsanlar gündəlik həyatlarında, sosiallaşma prosesində, elm, incəsənət, texnologiya, təhsil və digər sahələrdə imitasiya üsulundan geniş istifadə edirlər. Bu proses həm fərdi, həm də ictimai inkişafda əvəzolunmaz rol oynayır. İmitasiya bəzən yaradıcılıq, tərbiyə və öyrənmə kimi vacib proseslərin əsasında dayanır. Müasir dünyada texnologiyanın və informasiyanın sürətli inkişafı ilə imitasiya daha da aktuallaşmış, fərqli çalarlar qazanmışdır. Bu fenomenin kökləri insan təbiətində, instinktlərində və sosial ehtiyaclarında dərin iz buraxıb. İnsanların bir-birindən nümunə götürməsi, davranış, fikir və ya ideyaları təqlid etməsi, cəmiyyətin dinamikasının formalaşmasında, yeni biliklərin qazanılmasında, sosial nizamın qorunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Hər bir fərdin həyatında imitasiya prosesinin təməlində, öyrənmənin əsas mexanizmlərindən biri kimi dayanır. Körpələrdə, uşaqlarda, yeniyetmələrdə və böyüklərdə bu proses fərqli formada özünü göstərir. Mədəniyyətin və adət-ənənələrin nəsildən-nəsilə ötürülməsi də əsasən imitasiya yolu ilə baş verir. Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, cəmiyyətin inkişafı üçün zəruri olan bir çox norma və dəyərlərin formalaşmasında imitasiya aparıcı rol oynayır. İnsan öyrəndiklərini yalnız təcrübə və nəzəriyyə ilə deyil, həm də ətrafındakıları müşahidə və təqlid etməklə qazanır. Bütün bu səbəblər imitasiyanın insan həyatında və cəmiyyətin inkişafında nə qədər böyük yer tutduğunu aydın göstərir.

İmitasiya Nədir və Tarixi Kökləri

İmitasiya termini əsasən latınca “imitatio” sözündən yaranmışdır və təqlid etmək, bənzətmək, nəyinsə surətini çıxarmaq mənasını ifadə edir. Tarix boyu bu fenomen filosoflar, psixoloqlar, pedaqoqlar və sosioloqlar tərəfindən müxtəlif aspektlərdən tədqiq olunmuşdur. Antik dövrdə Aristotel və Platon kimi filosoflar imitasiya mövzusuna xüsusi diqqət yetirmişlər. Aristotelə görə, bütün incəsənət sahələri imitasiyaya əsaslanır. Yəni incəsənət əsərləri həqiqəti, təbiəti və ya insanın hisslərini təqlid etməklə yaranır. Platon isə imitasiyanı ideal reallığın surətləri kimi qəbul edirdi və bu səbəbdən də bəzən onu tənqid edirdi. Qədim dövrdə imitasiyanın əsas mahiyyəti, təbiətdə və insan fəaliyyətində var olan obyektlərin, hadisələrin, ideyaların yenidən yaradılması, onların surətinin çıxarılması kimi anlaşılırdı.

Orta əsrlərdə və Yeni dövr fəlsəfəsində imitasiya anlayışı daha çox tərbiyə və öyrənmə prosesləri ilə əlaqələndirilirdi. İngilis filosofu Con Lokk imitasiya prosesini uşaq psixologiyasının əsas elementlərindən biri kimi qəbul etmişdir. O, uşaqların davranışlarının, danışıq tərzinin və sosial bacarıqlarının formalaşmasında ətraf mühitin, böyüklərin və yaşıdlarının nümunə göstərməsinin xüsusi rolunu vurğulayırdı. XX əsrin əvvəllərində məşhur psixoloq Albert Bandura imitasiya prosesinə elmi yanaşmanı gücləndirdi və sosial öyrənmə nəzəriyyəsini inkişaf etdirdi. Onun araşdırmalarında göstərilir ki, insanlar yeni davranış və bacarıqları əsasən müşahidə və təqlid yolu ilə mənimsəyirlər. Bandura eksperimentləri ilə sübut etdi ki, uşaqların aqressiv və ya müsbət davranışlar nümayiş etdirməsində ətraf mühitin və ailə üzvlərinin davranışını təqlid etmək həlledici rol oynayır.

Bu baxımdan, imitasiyanın tarixi kökləri insanlıq qədər qədimdir. Əcdadlarımız ov etməyi, od istifadə etməyi, alət düzəltməyi məhz bir-birindən nümunə götürməklə, yəni imitasiyanı tətbiq etməklə öyrəniblər. Həmçinin, mədəniyyətin, ənənələrin, dillərin formalaşması da birbaşa imitasiya prosesinə bağlıdır. Bu günədək aparılan tədqiqatlar göstərir ki, imitasiya fərdin və cəmiyyətin inkişafı üçün əvəzolunmaz, universal bir üsuldur. İmitasiya sayəsində insan həm fərdi, həm də ictimai inkişafda mühüm nailiyyətlər əldə edir və cəmiyyətə uyğunlaşma prosesini asanlıqla keçir.

İmitasiyanın Psixoloji Əsasları və İnsan Davranışında Rolu

İmitasiya prosesinin psixoloji əsaslarını anlamaq üçün insan beyni və psixikasının necə işlədiyini, sosiallaşma prosesini və öyrənmə mexanizmlərini nəzərdən keçirmək lazımdır. Uşaqlıq dövründə insan beynində güclü müşahidə və təqlid etmə ehtiyacı yaranır. Bu, insanın instinktiv şəkildə ətrafındakı davranışları, hərəkətləri, sözləri, emosiyaları mənimsəməsinə gətirib çıxarır. İmitasiya insan psixikasının fundamental mexanizmlərindən biri hesab olunur və sosial öyrənmənin, şəxsi inkişafın əsas təməlini təşkil edir.

Psixoloq Albert Banduranın sosial öyrənmə nəzəriyyəsində imitasiyanın rolu xüsusi vurğulanır. Onun fikrincə, uşaqlar yalnız birbaşa təcrübə ilə deyil, həm də başqalarını müşahidə və təqlid etməklə davranış və bacarıqları mənimsəyirlər. Bu nəzəriyyəyə əsasən, imitasiya prosesində insan əvvəlcə davranışı müşahidə edir, sonra həmin davranışın nəticələrini qiymətləndirir, daha sonra isə bu davranışı özündə tətbiq edir. Bu dövr ərzində mükafat və cəza kimi mexanizmlər də mühüm rol oynayır. Uşaqlar üçün valideynlərin, müəllimlərin, yaşıdların davranışı əsas model rolunu oynayır. Böyüklər isə tez-tez sosial statusa, nüfuza, uğura və ya populyarlığa sahib insanları təqlid edirlər.

İmitasiya yalnız uşaqlara və yeniyetmələrə xas deyil. Hər bir insan ömrü boyu fərqli mühit və situasiyalarda imitasiya prosesindən istifadə edir. Yeni bir işə başlayan şəxs, iş mühitindəki davranış və qaydaları təqlid etməklə sürətli uyğunlaşma əldə edir. Sosial qruplara daxil olmaq, dostlar arasında qəbul olunmaq, peşəkar çevrədə nüfuz qazanmaq üçün də imitasiya üsulu tətbiq olunur. Bundan başqa, emosional vəziyyətlərin, stresin idarə olunmasında da insanların bir-birini təqlid etməsi, bədən dili, ünsiyyət tərzi, nitq və s. kimi elementləri mənimsəməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İmitasiya vasitəsilə insan özünü cəmiyyətin bir parçası kimi hiss edir, sosial normalara uyğunlaşır və kollektiv davranışların formalaşmasına töhfə verir.

İmitasiyanın Mədəniyyətdə və İncəsənətdə Yeri

Mədəniyyət və incəsənət sahəsində imitasiya anlayışı hər zaman aktual olub və yaradıcılığın formalaşmasında əsas istiqamətlərdən biri kimi qiymətləndirilir. Ədəbiyyatda, musiqidə, təsviri sənətdə, teatr və kinoda imitasiya üsulu həm təqlid, həm də yenilik yaratmaq üçün istifadə olunur. Mədəniyyətin nəsildən-nəsilə ötürülməsində, ənənəvi sənət nümunələrinin qorunmasında imitasiya müstəsna rol oynayır. Məsələn, musiqidə klassik kompozitorların əsərləri uzun illər ərzində müxtəlif bəstəkarlar, musiqiçilər tərəfindən təqlid və interpretasiya olunub. Bəzən bu proses nəticəsində yeni üslublar və janrlar yaranıb, yaradıcılıqda təzə nəfəs açılıb.

İncəsənətdə imitasiya bəzən “plagiat” kimi mənfi məna daşısa da, əslində, bu fenomenin yaradıcı inkişaf üçün təkanverici qüvvə olduğunu unutmamaq lazımdır. Rəssamlıqda ustad-şagird münasibətləri əsasında orijinal əsərlərin kopyalanması, təkrarlanması yeni texnika və bacarıqların öyrənilməsində köməkçi rol oynayır. Dünya ədəbiyyatında klassik yazıçıların üslubu, süjet xətti, obrazların təhlili və təqdimatı sonrakı yazıçılar tərəfindən təqlid edilir və bu, bəzən yeni ədəbi məktəblərin, üslubların yaranmasına səbəb olur. Mədəni irsin qorunmasında, ənənələrin yaşadılmasında imitasiya üsulu vasitəsilə milli və bəşəri dəyərlər gələcək nəsillərə ötürülür.

Mədəniyyət sosiologiyası baxımından, insanların geyim tərzi, danışıq forması, davranış qaydaları, ailə münasibətləri və digər gündəlik adətlər də əsasən imitasiya yolu ilə yayılır. Qloballaşmanın və texnoloji inkişafın təsiri ilə bu gün populyar mədəniyyət nümunələrinin sürətlə yayılması, kütləvi təqlid dalğalarının yaranması yeni sosial tendensiyaların formalaşmasına səbəb olur. İctimai rəyə təsir edən brendlər, məşhurlar və sosial media fenomenləri böyük insan kütlələrinin davranışına, estetik zövqünə və həyat tərzinə birbaşa təsir göstərir.

İmitasiyanın Təhsil və Öyrənmədə Rolu

Təhsil prosesində imitasiya öyrənmənin əsas üsullarından biri kimi mühüm yer tutur. Xüsusilə erkən yaş dövründə uşaqlar ətraf aləmi, sosial normaları, dil qaydalarını, peşə bacarıqlarını əsasən müşahidə və təqlid yolu ilə mənimsəyirlər. Müəllimlərin və valideynlərin nümunəvi davranışları uşaqların psixoloji və intellektual inkişafında həlledici rol oynayır. Tədris prosesində rollu oyunlar, modelləşdirmə, nümunə göstərmə, praktiki tapşırıqların yerinə yetirilməsi kimi metodlar imitasiya əsasında qurulur.

Uşaqların dil öyrənməsi, sosial münasibətlərə adaptasiyası, etik qaydalara yiyələnməsi imitasiyanın təsiri ilə mümkün olur. Məsələn, dil öyrənən bir uşaq əvvəlcə sözləri, cümlə quruluşunu, tələffüzü valideynindən və ya müəllimdən eşidərək, onları təqlid etməklə mənimsəyir. Təhsildə “ustad-şagird” modeli və ya mentorluq sistemi də imitasiyanın ən təsirli formalarından hesab edilir. Usta öz təcrübəsini və bacarıqlarını öyrənciyə nümayiş etdirir, öyrənci isə müşahidə və təqlid etməklə bu bacarıqları mənimsəyir.

Bundan başqa, peşə təhsilində və ixtisaslaşma prosesində də imitasiya metodu geniş istifadə olunur. Praktiki bilik və bacarıqların əldə olunmasında ustadın iş metodlarını təqlid etmək öyrənən şəxs üçün ən təsirli öyrənmə vasitəsidir. Müasir təhsil sistemində təqlid və modelləşdirmə metodları interaktiv təlim, simulyasiya, virtual reallıq və layihə əsaslı öyrənmə formatında təqdim edilir. İmitasiya vasitəsilə öyrənənlər real həyatda qarşılaşacaqları situasiyalara hazırlanır, qərarvermə, problem həll etmə, komanda ilə işləmə bacarıqları inkişaf etdirilir. Təhsildə imitasiya təkcə bilik və bacarıqların ötürülməsinə deyil, həm də tənqidi düşüncə, yaradıcılıq və təşəbbüskarlıq kimi vacib keyfiyyətlərin formalaşmasına xidmət edir.

İmitasiya və Sosial Davranışlar

İmitasiya sosial davranışların formalaşmasında və cəmiyyətin dinamikasında əsas rol oynayır. İnsanların sosiallaşma prosesi, fərdi və kollektiv identikliklərinin inkişafı, gündəlik ünsiyyət və münasibətlər imitasiya yolu ilə tənzimlənir. İnsanlar özlərini cəmiyyətə uyğunlaşdırmaq, sosial norma və dəyərləri mənimsəmək üçün tez-tez ətrafdakıları müşahidə edir və təqlid edirlər. Bu, cəmiyyətin stabil və sabit inkişafı üçün zəruri bir prosesdir.

Sosial psixologiyada imitasiya həm fərdi, həm də qrup səviyyəsində müşahidə olunur. Qrup daxilində fərdlərin davranışları bir-birinə təsir edir və bəzən müəyyən nümunə və ya liderin davranışı kütlə tərəfindən təqlid edilir. Sosial normanın, adət-ənənələrin, etiket qaydalarının qorunmasında və inkişafında imitasiya fenomeni mühüm rol oynayır. Bu xüsusiyyət, cəmiyyətin nizamlı və sabit fəaliyyət göstərməsi üçün lazımdır. Bir çox sosial eksperimentlər sübut edir ki, insanlar tanıdıqları, etibar etdikləri və nüfuzuna inandıqları şəxslərin davranışlarını şüurlu və ya qeyri-şüuri şəkildə təqlid edirlər. Bu isə həm pozitiv, həm də neqativ nəticələrə səbəb ola bilər.

Digər tərəfdən, sosial şəbəkələrin, kütləvi informasiya vasitələrinin təsiri ilə imitasiya prosesi daha da sürətlənmişdir. Bir məlumatın və ya davranış modelinin cəmiyyətdə sürətlə yayılması, “trend” və ya “viral” adlanan sosial dalğaların yaranmasına gətirib çıxarır. İnsanlar məşhur şəxslərin, influencerlərin, idmançıların və sənətçilərin davranışlarını, geyim tərzini, danışıq formasını təqlid edərək, sosial qəbul və tanınma qazanmağa çalışırlar. Bu baxımdan, imitasiya cəmiyyətin bir-birinə bağlılığını və kollektiv hərəkətin gücünü artırır.

İmitasiyanın Texnologiya və İnovasiyada Tətbiqi

Texnologiya və innovasiya sahəsində imitasiya anlayışı həm bənzətmə, həm də inkişaf vasitəsi kimi çıxış edir. Bəşəriyyətin elmi və texnoloji tərəqqisinin təməlində bəzən mövcud ideya, cihaz və metodların təkmilləşdirilməsi və ya onların yeni şəraitə uyğunlaşdırılması durur. Bu baxımdan, imitasiya yaradıcı inkişafın və elmi inqilabların mühüm şərtidir. Mühəndislikdə, proqramlaşdırmada, dizaynda və sənaye sahəsində ən uğurlu layihələrin əksəriyyəti mövcud nümunələrin təhlili və təqlidi əsasında hazırlanır.

Bionika və biomimetika kimi yeni elmi istiqamətlər məhz imitasiya fenomeninə əsaslanır. Təbiətdə mövcud olan orqanizmlərin və ekosistemlərin quruluşu, funksiyaları və davranışları öyrənilərək, onların prinsipləri texnologiyada tətbiq edilir. Məsələn, sürətli qatarların burun hissəsinin quşların dimdiyinə bənzədilməsi, robotların hərəkət mexanizmlərinin heyvanların əzələlərinə əsaslanaraq hazırlanması biomimetikanın ən parlaq nümunələrindəndir. Bu cür yanaşma həm innovativ, həm də ekoloji baxımdan effektiv həllərin yaranmasına səbəb olur.

Bundan əlavə, informasiya texnologiyaları sahəsində proqram təminatı, mobil tətbiqlər, elektron avadanlıqların dizaynı tez-tez rəqib şirkətlərin məhsullarının təhlili və təqlidi yolu ilə təkmilləşdirilir. Bəzi hallarda isə bu proses intellektual mülkiyyət hüquqlarının pozulması, plagiat və ya lisenziyasız məhsulların yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu da müasir dövrdə aktual problemlərdən biri hesab olunur. Yəni imitasiya texnologiyanın və innovasiyanın inkişafında həm pozitiv, həm də riskli tərəfləri olan bir mexanizmdir.

Ən Çox Verilən Suallar