Azərbaycan dilinin morfoloji sistemi zəngin və mürəkkəb bir quruluşa malikdir. Bu quruluşun əsas elementlərindən biri şəkilçilərdir. Şəkilçilər söz yaradıcılığı və formalaşdırılmasında, qrammatik mənaların ifadə olunmasında əvəzolunmaz rol oynayır. Onların arasında “ımız” şəkilçisi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu şəkilçi birinci şəxsin cəm formasında işlənən, əsasən fel və isimlərin sonuna əlavə olunan və mənsubiyyət, şəxs, aidiyyət, həmçinin cəmliyi bildirən qrammatik element kimi dildə aktiv şəkildə istifadə olunur. “Biz” şəxsi əvəzliyinin təsiri ilə yaranan “ımız” şəkilçisi, həm qədim, həm də müasir dövrdə dilin əsas funksional vasitələrindən biri olmuşdur. Azərbaycan dilində şəxs və mənsubiyyət bildirən şəkilçilərin tarixi çox qədimə gedib çıxır və bu şəkilçilər xalqın dil yaddaşında, şifahi və yazılı ədəbi nümunələrdə geniş yayılmışdır. “ımız” şəkilçisinin struktur xüsusiyyətləri, fonetik variantları və leksik-semantik çalarları da bu məqalədə dərin şəkildə araşdırılır.
Tarixi köklər və inkişaf prosesi
“ımız” şəkilçisinin tarixi kökləri qədim türk dillərinə əsaslanır. Bu şəkilçi qədim türk dilində və digər türk dillərində də birinci şəxsin cəmini bildirən formasiyada mövcud olmuşdur. Orxon-Yenisey abidələrində, Dədə Qorqud dastanlarında, qədim türk yazılı nümunələrində “ımız”, “imiz”, “umız”, “ümüz” kimi fonetik variantlarda istifadə olunub. Tarixən bu şəkilçi təkcə mənsubiyyət deyil, həm də qrammatik əlaqə, sosial birlik və cəmiyyətdə mənəvi yaxınlıq ideyasını ifadə edib. Azərbaycan dilində də “ımız” şəkilçisi orta əsr yazılı abidələrdə, klassik poeziyada, aşıq və dastan dilində tez-tez işlədilmişdir. Şəkilçi zamanla fonetik dəyişikliklərə uğrasa da, semantik yükünü və funksional əhəmiyyətini saxlayıb. Müasir dövrdə “ımız” şəkilçisi həm ədəbi, həm də danışıq dilində əsas vəzifəsini yerinə yetirir və Azərbaycan dilinin şəxsiyyət, aidiyyət, mənsubiyyət və cəmlik kateqoriyalarını ifadə edən əsas vasitələrdən biri olaraq qalır.
Morfoloji quruluş və fonetik xüsusiyyətlər
“ımız” şəkilçisi morfoloji baxımdan fel və isimlərin sonuna əlavə olunur və cümlədə subyektin və ya obyektin birinci şəxsin cəmi ilə əlaqəsini göstərir. Bu şəkilçi şəxs bildirən şəkilçilərin sırasına daxildir və “-ımız”, “-imiz”, “-umuz”, “-ümüz” kimi variantlarda işlədilə bilir. Fonetik variantlar söz kökünün son səsindən asılı olaraq dəyişir: əgər sözün son hecasında qalın sait varsa “-ımız” və ya “-umuz”, incə sait varsa “-imiz” və ya “-ümüz” forması seçilir. Məsələn: “evimiz”, “sözümüz”, “balamız”, “anımız”, “işimiz”, “qolumuz”. Bu, Azərbaycan dilinin ahəng qanununa əsaslanan şəkilçi uyğunlaşmasının klassik nümunəsidir. Morfoloji təhlildə şəkilçinin kökdən sonra yerləşməsi, digər qrammatik şəkilçilərlə ardıcıl istifadəsi də mühüm rol oynayır. Bəzi hallarda “ımız” şəkilçisi digər şəkilçilərlə (məsələn, çoxluq və məkan şəkilçiləri) birgə işlədilir və sözə əlavə semantik çalar qatır.
Şəxs və mənsubiyyət kateqoriyalarında “ımız” şəkilçisinin rolu
Azərbaycan dilində şəxs kateqoriyasının əsas ifadə vasitələrindən biri olan “ımız” şəkilçisi birinci şəxsin cəmini bildirir. Bu şəkilçi adətən isim, fel və sifətlərin sonuna artırılmaqla, hərəkətin və ya xüsusiyyətin birbaşa danışan və onu dinləyən şəxslə birlikdə olduğunu göstərir. “Bizim evimiz”, “işimiz başdan aşır”, “arzumuz sülhdür” kimi birləşmələrdə danışan özü ilə yanaşı cəmiyyətin və ya bir qrup insanın iştirakını da bildirir. Mənsubiyyət kateqoriyasında isə bu şəkilçi bir şeyin və ya xüsusiyyətin birbaşa danışana və onun aid olduğu qrupa məxsusluğunu göstərir. İsimlərdə aidiyyət, fellərdə isə şəxsin subyektliyi və icraçılığı ifadə olunur. Bu xüsusiyyət Azərbaycan dilinin demokratik, kollektiv xarakterini, “biz” düşüncəsini dərinləşdirir.
Söz yaradıcılığında və semantik çalarlarda “ımız” şəkilçisinin funksiyası
“ımız” şəkilçisi söz yaradıcılığında, yeni leksik vahidlərin formalaşmasında mühüm rol oynayır. O, dilin ifadə imkanlarını genişləndirir və müxtəlif söz birləşmələrinin yaranmasına zəmin yaradır. Məsələn, “xatirəmiz”, “anımız”, “borcumuz”, “üçünümüz”, “qəhrəmanımız” kimi sözlər həm şəxsi, həm də ictimai aidiyyəti, birlik və cəmlik münasibətlərini ifadə edir. Şəkilçi vasitəsilə dilin semantik çalarları zənginləşir, mənaya əlavə emosional və ictimai yük artır. Bir çox hallarda “ımız” şəkilçisi yalnız şəxsi deyil, həm də milli, ictimai, mənəvi birlik hissini ifadə edir. “Yurdumuz”, “tariximiz”, “ana dilimiz” kimi ifadələr milli kimliyin, kollektiv yaddaşın dilimizdəki bədii əksidir.
İstifadə sahələri və üslub xüsusiyyətləri
“ımız” şəkilçisi həm ədəbi, həm də danışıq dilində, publisistika, bədii ədəbiyyat, rəsmi sənədlər və gündəlik ünsiyyətdə geniş yayılıb. O, bədii mətnlərdə kollektivliyi, birliyi, vətənpərvərlik və ortaq məqsədi vurğulayan əsas dil vasitəsidir. Publisistik məqalələrdə “xalqımız”, “millətimiz”, “mədəniyyətimiz” kimi ifadələr cəmiyyətin bütövlüyünü ön plana çıxarır. Rəsmi sənədlərdə, çıxışlarda “komandamız”, “təşkilatımız”, “komitəmiz” sözləri aidiyyəti və məsuliyyəti dəqiqliklə göstərir. Danışıq dilində isə “qonşularımız”, “dostlarımız”, “uşaqlarımız”, “məktəbimiz” kimi ifadələr insanları bir araya gətirən münasibətləri əks etdirir. Bu şəkilçi ilə yaranan sözlər nitqə səmimiyyət və yaxınlıq qatır.
Azərbaycan dilində “ımız” şəkilçisi ilə yaranan sözlərin qrammatik və semantik təhlili
Dilimizdə “ımız” şəkilçisi ilə yaranan sözlər sintaktik funksiyalarına görə müxtəlif cümlə üzvləri ola bilər. Bu sözlər mübtəda, tamamlıq, təyin və zərflik vəzifəsində çıxış edir. Məsələn: “Yolumuz uzun idi”, “Atalarımız bizə nəsihət verdi”, “Tariximiz şanlıdır”, “Bacarıqlarımız inkişaf edir”, “Planlarımız dəyişdi”. Qrammatik təhlildə “ımız” şəkilçili sözlər şəxs və mənsubiyyət bildirir, cümlədə iştirak edən subyektlərin çoxluğunu və birlikdə hərəkət etdiklərini göstərir. Semantik baxımdan isə belə sözlərdə həm aidiyyət, həm də emosional və ictimai yüklənmə müşahidə olunur. Bir çox hallarda “ımız” şəkilçisi ilə yaranan ifadələr mətnə dərin mənəvi, ictimai və psixoloji məna qatır, oxucuya və ya dinləyiciyə xüsusi təsir bağışlayır.
“ımız” şəkilçisinin sinonimləri və digər şəxs şəkilçiləri ilə müqayisəsi
Azərbaycan dilində “ımız” şəkilçisinin birbaşa sinonimi yoxdur, çünki o, yalnız birinci şəxsin cəm mənsubiyyətini və ya şəxsini ifadə edir. Digər şəxs şəkilçiləri (“-ım”, “-im”, “-um”, “-üm”—birinci şəxsin tək forması; “-ınız”, “-iniz”, “-unuz”, “-ünüz”—ikinci şəxsin cəm forması; “-ı”, “-i”, “-u”, “-ü”—üçüncü şəxs forması və s.) yalnız müvafiq şəxsi bildirir. “ımız” şəkilçisi isə cəm formasında birliyin və aidiyyətin qrammatik və semantik çalarlarını xüsusi vurğulayır. Müqayisədə birinci şəxsin təkində olan aidiyyət şəxsi təcrid edir, cəmdə isə qrupun, kollektivin, ictimai və ailəvi birliyin hissəsini yaradır. Bu baxımdan “ımız” şəkilçisi sosial və psixoloji yükünə görə digər şəxs şəkilçilərindən fərqlənir.
Dildə “ımız” şəkilçisinin rolu və milli kimlik
Azərbaycan dilinin zənginliyi və ifadə gücü “ımız” şəkilçisi kimi qrammatik vasitələrin sayəsində daha aydın görünür. Bu şəkilçi dilin demokratik, açıq və kollektiv mahiyyətini, xalqın birlik, həmrəylik və ortaq dəyərlərini ifadə etmə imkanı yaradır. Ədəbiyyatımızda, publisistikada və gündəlik həyatdakı istifadə sahələri xalqın birliyini, milli mənsubiyyətini, ortaq tarix və mədəniyyətini qorumağa və vurğulamağa xidmət edir. “Vətənimiz”, “bayrağımız”, “dilimiz”, “əlifbamız”, “qəhrəmanlarımız” kimi ifadələr dilimizin milli ideologiyasının və kimliyinin ən əsas ünsürlərindən biridir. Bu şəkilçi yalnız qrammatik funksiya daşımır, həm də milli və psixoloji assosiasiyaların dilimizdəki bədii təcəssümüdür.
“ımız” şəkilçisi Azərbaycan dilinin qrammatik və semantik strukturu üçün əvəzolunmaz və fundamental elementdir. O, şəxs və mənsubiyyət kateqoriyalarında, söz yaradıcılığında, kollektiv və milli kimliyin ifadəsində mühüm rol oynayır. Şəkilçinin tarixi kökləri, morfoloji quruluşu, semantik funksiyaları və dildəki istifadə sahələri onun dilimizin zəngin və canlı bir hissəsi olduğunu sübut edir. “ımız” şəkilçisi Azərbaycan xalqının birlik, həmrəylik və ortaq dəyər hisslərini dilimizdə yaşadan ən təsirli vasitələrdəndir. Dilin həm qədim, həm də müasir qatlarında bu şəkilçi ictimai və fərdi kimliyi, milli yaddaşı və mənəvi dəyərləri qoruyub saxlayır.
