Azərbaycan dili zəngin morfoloji sistemi və çoxşaxəli söz yaradıcılığı ilə seçilir. Söz ehtiyatının genişlənməsində əsas rol oynayan vasitələrdən biri şəkilçilərdir. Şəkilçilər dilin söz ehtiyatına yeni ifadələr, mənalar və çalarlar qatır. Onlar həm köklü, həm də yeni sözlərin yaranmasına, dilin ahəng və üslub zənginliyinin təmin olunmasına şərait yaradır. Ən qədim türk dillərində formalaşmış və günümüzə qədər gəlib çatmış şəkilçi nümunələri arasında -ımtıl şəkilçisi öz xüsusi funksiyası və ifadə gücü ilə seçilir. Həm bədii, həm də danışıq dilində istifadəsi diqqət çəkən bu şəkilçi kök sözlərə yeni məna qatmaq, hərəkəti təsvir etmək və leksik imkanları artırmaq baxımından maraqlı dil hadisələrindən biridir.
-ımtıl şəkilçisi köhnə türk yazılı abidələrində, eləcə də Azərbaycan ədəbiyyatında işlənməklə uzun tarixi yol keçib. Müasir Azərbaycan dilində əsasən fel köklərinə artırılaraq, adətən bədii və danışıq dilində yeni sözlər düzəltmək üçün istifadə olunur. Bu şəkilçi ilə yaranan sözlər bir çox hallarda hərəkətin davamlılığını, təkrar və ya təsadüfi baş verdiyini, həmçinin ifadənin məcazi və emosional çalarla zənginləşdiyini bildirir.
-ımtıl şəkilçisinin mənşəyi və tarixi inkişafı
-ımtıl şəkilçisi türk dilləri ailəsində kök atıb və qədim oğuz və qıpçaq ləhcələrinin leksik sistemində müşahidə olunur. Orta əsr türk yazılı abidələrində və klassik ədəbiyyat nümunələrində bu şəkilçi ilə düzəlmiş sözlərə rast gəlinir. Onun formalaşması türk dillərinin söz yaradıcılığı qanunlarına əsaslanır. Araşdırmalar göstərir ki, -ımtıl şəkilçisi ilə düzəlmiş sözlər həm klassik poeziyada, həm də el arasında işlənib. Müasir dövrdə isə daha çox danışıq və bədii dilin poetik üslubunda, xalq danışığında öz yerini qoruyub saxlayır.
-ımtıl şəkilçisi yalnız Azərbaycan dilinə deyil, digər türk dillərinə də xas olan morfoloji elementlərdən biridir. Bu şəkilçi ilə yaranan sözlər dilin lüğət ehtiyatını genişləndirir, yeni ifadə imkanları və məna çalarları yaradır.
Qrammatik və leksik funksiyası
Azərbaycan dilində -ımtıl şəkilçisi əsasən fel köklərinə artırılır. O, sözə yeni mənalar əlavə etməklə yanaşı, kökdəki hərəkətin intensivliyini, davamlılığını və bəzən də təsadüfiliyini bildirir. Belə sözlər adətən konkret və ya məcazi halı təsvir edir və danışıqda ifadənin emosional gücünü artırır. Söz yaradıcılığında bu şəkilçi ilə düzəlmiş sözlər əsasən aşağıdakı məqamları ifadə edir:
- Hərəkətin davamlılığı və ya təkrarı
- Hərəkətin qəfil və ya təsadüfi baş verməsi
- Əşyaların, hadisələrin, proseslərin müxtəlif fiziki və ya məcazi keyfiyyətləri
-ımtıl şəkilçisinin poetik üslub və xalq danışığında yeri
Azərbaycan xalq ədəbiyyatında və bədii yaradıcılıqda dilin obrazlılıq və təsvir imkanları xüsusi yer tutur. Poetik ifadələr, atalar sözləri, bayatılar və dastanlarda “-ımtıl” şəkilçisi ilə düzəlmiş sözlər tez-tez rast gəlinir. Bu şəkilçi kök sözdə olan hərəkət və halın davamlı, səbirli və bəzən də qeyri-iradi şəkildə təzahürünü vurğulamaq üçün istifadə edilir. “Qımıldaımtıl” kimi sözlər şairlər və yazıçılar tərəfindən ruhun narahatlığını, içindəki çalxalanmanı və ya təbiətdəki aramsız hərəkəti təsvir etməkdə işlədilib. “Sıldırımtıl” kimi sözlər isə daha çox fiziki məkanın, təbiət hadisələrinin və ya insan davranışlarının poetik təsvirində yer alır.
Şifahi danışıqda belə sözlər çox vaxt bir hadisəni yumşaq və təsviri şəkildə çatdırmaq, bəzən də zarafatla, yaxud ləng və ya narahat hərəkəti qeyd etmək üçün seçilir. Əsasən yaşlı nəsil və ya şifahi ənənəyə bağlı ailələrdə bu cür sözlər gündəlik nitqdə işlədilir. Uşaq nağıllarında, məhəllə söhbətlərində və məişət dialoqlarında “-ımtıl” şəkilçili sözlər xüsusi rəng qatır.
Müasir dilçilikdə -ımtıl şəkilçisinin öyrənilməsi və tədqiqat istiqamətləri
XXI əsrdə Azərbaycan dilçiliyində morfologiya, xüsusən də şəkilçilərin funksional-semantik xüsusiyyətlərinin tədqiqi əsas istiqamətlərdəndir. “-ımtıl” şəkilçisi ilə bağlı yeni tədqiqatlarda onun söz yaradıcılığındakı rolu, digər şəkilçilərlə müqayisədə semantik və ifadə imkanlarının genişliyi diqqət mərkəzində saxlanılır. Müasir dilçilikdə bu şəkilçi “intensivlik”, “davamlılıq”, “məcazilik” kimi semantik qruplarda analiz edilir.
Bəzi tədqiqatçılar qeyd edir ki, “-ımtıl” şəkilçisinin aktiv işləkliyi xalq danışığı və bədii üslubda özünü daha çox göstərir. Eyni zamanda, dilin dinamik inkişafı və yeni söz ehtiyaclarının yaranması zamanı bu şəkilçi ilə formalaşan yeni sözlərin sayında artım müşahidə olunur.
Dil nümunələri və işlənmə sahələri
Azərbaycan dilində -ımtıl şəkilçisi ilə yaranan sözlərin sayı çox böyük olmasa da, onların işləkliyi və poetik dəyəri yüksəkdir. Müxtəlif ədəbi mətnlərdə və xalq danışığında bu şəkilçidən istifadə olunan bəzi sözlər bunlardır:
qımıldaımtıl – xırda və davamlı tərpənmək, həzin hərəkət etmək
sıldırımtıl – tez-tez və qeyri-iradi sürüşmək, davamlı sürüşkənlik
zırıltımtıl – ardıcıl və dayanmadan çıxan səs, intensiv və kəsilməz gurultu
Bəzi sözlər isə obrazlı və məcazi mənada işlənir. Məsələn, qımıldaımtıl yalnız fiziki hərəkəti deyil, həm də insanın ruhunda baş verən narahatlıq və ya daxili təlatüm mənasında istifadə oluna bilər. Belə sözlərin işlədilməsi dilin poetik və bədii imkanlarını zənginləşdirir, ifadənin obrazlılığını artırır.
Morfoloji quruluş və ahəng qanunu
-ımtıl şəkilçisinin morfoloji quruluşu əsasən iki hissədən ibarətdir: fel kökü və şəkilçi. Şəkilçi ahəng qanunu ilə işlədikdə söz kökünə uyğun fonetik dəyişikliklərə uğrayır və sözün ahənginə tam uyğunlaşır. Azərbaycan dilinin fonetik və morfoloji qaydalarına əsasən, şəkilçi kökdəki son samit və saitlərin təsirinə uyğunlaşır. Məsələn, qımılda + ımtıl → qımıldaımtıl, sıldır + ımtıl → sıldırımtıl.
Müasir ədəbi dil və xalq danışığında istifadəsi
Baxmayaraq ki, -ımtıl şəkilçisi ilə yaranan sözlər daha çox bədii ədəbiyyat və danışıq üslubunda istifadə olunur, bu şəkilçinin işlədildiyi sözlər müasir ədəbi dildə də poetik və emosional təsir gücünə malikdir. Xalq şeiri və nağıllarda, klassik poeziyada, publisistik yazılarda belə sözlər ifadə imkanlarını artırır, məna zənginliyi yaradır. Şifahi xalq ədəbiyyatında isə hərəkət, hadisə və ya əşyaya təsvir xarakteri verən bu cür sözlər geniş istifadə olunur.
Digər şəkilçilərlə müqayisə və semantik fərqlər
Azərbaycan dilində fel köklərinə artırılan digər şəkilçilərlə müqayisədə, -ımtıl şəkilçisi əsasən hərəkətin davamlı, təkrari, qeyri-iradi və ya qəfil olmasını vurğulayır. Məsələn, -cı şəkilçisi peşə və ya ad bildirir, -lıq şəkilçisi isə predmet və məkan mənası verir. -ımtıl şəkilçisi isə əsasən hal və vəziyyəti, prosesin intensivliyini və ya qeyri-iradiliyini bildirir.
Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda -ımtıl şəkilçisi
Klassik və çağdaş Azərbaycan poeziyasında -ımtıl şəkilçisi ilə düzələn sözlərə rast gəlinir. Ədəbiyyatşünaslar bu şəkilçinin obrazlı dilin formalaşmasında və bədii təsvir vasitələrinin zənginləşməsində rolunu xüsusi qeyd edirlər. Folklor nümunələrində də belə sözlər məcazi mənada işlənərək, obraz və hadisənin təsvirini daha rəngarəng və canlı edir.
-ımtıl şəkilçisi Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığında özünəməxsus mövqe tutur. Onun vasitəsilə yaranan sözlər dilimizin poetik və obrazlı üslubunu zənginləşdirir, ifadə imkanlarını genişləndirir və nitqə canlılıq verir. Şəkilçinin qədim köklərə söykənməsi, xalq danışığında və ədəbi dilin müxtəlif qatlarında işlək olması onun dilçilik və mədəni əhəmiyyətini göstərir. Ədəbi-bədii mətndə olduğu kimi, gündəlik ünsiyyətdə də -ımtıl şəkilçisi ilə yaranan sözlər emosional və təsviri çalar yaradır, dilimizin gözəlliyinə və ifadə zənginliyinə töhfə verir.
Ən çox verilən suallar
-
-ımtıl şəkilçisi nədir?
-ımtıl şəkilçisi Azərbaycan dilində fel köklərinə artırılan və əsasən hərəkətin davamlı, qeyri-iradi və ya təkrari baş verdiyini bildirən söz yaradıcısıdır. -
-ımtıl şəkilçisi ilə hansı sözlər düzəlir?
Əsasən qımıldaımtıl, sıldırımtıl, zırıltımtıl və bənzər sözlər düzəlir. Bu tip sözlərdə hərəkətin davamlılığı, təsadüfiliyi və ya intensivliyi vurğulanır. -
-ımtıl şəkilçisi hansı söz növünə artırılır?
-ımtıl şəkilçisi əsasən fel köklərinə artırılır və yeni leksik sözlər yaradır. -
-ımtıl şəkilçili sözlər əsasən hansı üslubda istifadə olunur?
Daha çox bədii ədəbiyyatda, şifahi xalq yaradıcılığında və poetik üslubda işlədilir, emosional və obrazlı çalar verir. -
-ımtıl şəkilçisi ilə düzələn sözlərin mənası nədir?
Hərəkətin və ya hadisənin davamlı, təsadüfi, qeyri-iradi və ya intensiv şəkildə baş verdiyini bildirir. -
-ımtıl şəkilçisi digər şəkilçilərdən nə ilə fərqlənir?
Əsas fərqi ondan ibarətdir ki, -ımtıl şəkilçisi hərəkətin davamlı, qeyri-iradi və ya təkrari olmasını xüsusi olaraq vurğulayır. -
-ımtıl şəkilçisi qədimdən işlədilirmi?
Bəli, bu şəkilçi türk dillərinin qədim morfoloji sistemindən gəlir və həm klassik, həm də çağdaş Azərbaycan dilində işlənir. -
-ımtıl şəkilçisi ilə düzəlmiş sözlər müasir danışıq dilində istifadə olunurmu?
Bəli, xüsusilə xalq danışığında, şifahi ünsiyyətdə və bəzi məişət sferasında işləkdir. -
-ımtıl şəkilçisi ilə düzələn sözlərdə hansı mənaca dəyişiklik olur?
Bu şəkilçi kök sözə hərəkətin uzunmüddətli, davamlı və ya qeyri-iradi xarakterini əlavə edir, məna zənginliyi yaradır. -
-ımtıl şəkilçisi ilə bağlı nümunələr hansılardır?
Qımıldaımtıl (kiçik, davamlı tərpənmək), sıldırımtıl (tez-tez, təsadüfi sürüşmək), zırıltımtıl (dayanmadan səs çıxarmaq) və s. kimi sözlər bu şəkilçiyə aid əsas nümunələrdir.
