Azərbaycan dilinin morfoloji və sintaktik zənginliyi, nitq vasitələrinin çevikliyi və ifadə imkanlarının genişliyi onu türk dilləri arasında seçilən, dinamik və canlı dillərdən birinə çevirib. Bu zənginliyin əsas mənbələrindən biri, dilin müxtəlif şəkilçi və qoşma sistemləridir. Şəkilçilər söz yaradıcılığının, yeni məna və üslub çalarlarının, həmçinin mürəkkəb sintaktik münasibətlərin qurulmasında mühüm rol oynayır. Onların içərisində -ınca şəkilçisi xüsusi yer tutur. Bu şəkilçi, həm zaman, həm səbəb, həm də şərt münasibətlərinin ifadə olunmasında istifadə edilir, dilin sintaktik çevikliyini artırır, mətnə axıcılıq və məna dərinliyi verir.
-ınca şəkilçisi Azərbaycan dili üçün həm köhnə, həm də müasir yazılı və şifahi üslubda işlək olan vasitələrdən biridir. Qədim türkdilli abidələrdə onun müxtəlif fonetik variantları (–ınca, –incə, –unca, –uncə, –ynca, –yincə) müşahidə edilir və bu şəkilçinin tarixi kökləri türk dillərinin ortaq inkişaf mərhələlərinə əsaslanır. Zamanla -ınca şəkilçisi yalnız morfoloji element olaraq deyil, həm də nitq aktının intonasiya və məna çalarlarına təsir edən funksional bir vahid kimi dil sistemimizdə möhkəmlənib. O, əsasən fel köklərinə artırılır və işlədiyi kontekstdən asılı olaraq cümlədə müxtəlif məna kölgələri yaradır.
-ınca şəkilçisinin mənşəyi və tarixi inkişafı
-ınca şəkilçisi türk dillərinin tarixi inkişafında ən qədim və məhsuldar şəkilçi növlərindən biri kimi tanınır. Qədim Orxon-Yenisey abidələrində və oğuz türkcəsinin erkən nümunələrində bu şəkilçinin fonetik variantlarına rast gəlinir. Dilin inkişaf mərhələlərində şəkilçinin tələffüzündə və yazılışında müəyyən dəyişikliklər olsa da, semantik funksiyası və əsas strukturu demək olar ki, dəyişməz qalıb. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə də şifahi xalq ədəbiyyatında və dastanlarda –ınca şəkilçisi ilə formalaşan fel şəkilləri hadisələrin zaman ardıcıllığını, səbəb və şərt əlaqələrini ifadə etmək üçün geniş istifadə olunub.
Müasir dövrdə -ınca şəkilçisi həm ədəbi, həm publisistik, həm də gündəlik danışıq dilində aktiv şəkildə işlədilir. Onun məhsuldarlığı və çevikliyi dilə yeni üslub çalarları və məna dərinliyi qatır, Azərbaycan türkcəsinin fonetik və morfoloji xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayır.
Morfoloji quruluşu və fonetik variantları
-ınca şəkilçisi, əsasən, fel köklərinə artırılır. Söz kökündəki son səsə və ahəng qanununa uyğun olaraq aşağıdakı fonetik variantlarda işlədilir:
- –ınca / –incə
- –unca / –uncə
Fel kökü qalın saitlə (a, ı, o, u) bitdikdə –ınca, –unca; incə saitlə (e, i, ö, ü) bitdikdə isə –incə, –uncə variantı artırılır. Məsələn:
- gəl- → gəlincə (gəldikdə, gəldiyi zaman)
- çıx- → çıxınca (çıxdıqda, çıxdığı vaxt)
- dey- → deyincə (dedikdə, dediyi zaman)
- alın- → alınca (alındıqda, alındığı vaxt)
- bit- → bitincə (bitdikdə, bitdiyi zaman)
- oxu- → oxuyunca (oxuduqda, oxuduğu vaxt)
Şəkilçi bəzən “-yınca / -yincə” (oxuyunca) formasında da işlədilir ki, bu da kök ilə şəkilçi arasında saitin itkisinin qarşısını almaq üçün əlavə olunur.
Sintaktik funksiyası və semantik imkanları
-ınca şəkilçisi Azərbaycan dilində aşağıdakı əsas semantik-sintaktik münasibətləri ifadə edir:
Zaman münasibəti:
Əməl və ya hərəkətin baş vermə vaxtını, başqa bir hadisəyə, hərəkətə və ya vəziyyətə bağlayır.
Məsələn:
O, məktəbə çatınca, dərs artıq başlamışdı.
Yağış başlayınca, hamı sığınacağa tələsdi.
Səbəb münasibəti:
Bəzən hərəkət və ya hadisənin baş vermə səbəbini bildirir.
Uşaqlar gülüncə, müəllim də təbəssüm etdi.
Şərt münasibəti:
Şərt ifadə edən cümlələrdə istifadə olunur.
İşini bitirincə, sənə kömək edəcəyəm.
Məqam və dövr:
Hansısa bir mərhələ, hal və ya vəziyyətin başa çatdığını və ya başlandığını bildirir.
Payız gəlincə, yarpaqlar tökülür.
Müqayisə və paralellik:
Bəzən eyni anda baş verən və ya paralel hərəkətləri təsvir etmək üçün işlədilir.
Uşaqlar oynayınca, valideynlər söhbət edirdilər.
–ınca şəkilçisinin ədəbi və gündəlik nitqdə işlənməsi
-ınca şəkilçisi Azərbaycan ədəbi dilində, şifahi danışıqda, eləcə də poeziyada və publisistikada geniş istifadə olunur. Məsələn, yazıçı və şairlər hadisələrin ardıcıllığını, obrazların psixoloji vəziyyətini, müxtəlif mərhələlərin təsvirini, zamanın və məkanın dəyişməsini ustalıqla bu şəkilçinin köməyi ilə təqdim edirlər. Danışıq dilində isə gündəlik məişət hadisələri, vaxt və şərt bildirən ifadələrdə bu şəkilçi tez-tez işlədilir.
Ədəbi nümunələr:
Mahnı başlayınca, hamı susdu.
Onun danışığını dinləyincə, hamı təsirləndi.
Çiçəklər açınca, bahar gəlmiş olur.
Müasir Azərbaycan dilində –ınca şəkilçisinin aktuallığı
Müasir dövrdə –ınca şəkilçisi dilin funksional imkanlarını artırır, dinamik nitq axınını təmin edir və üslub zənginliyinə xidmət edir. Ədəbiyyat, publisistika, rəsmi yazışmalar və gündəlik ünsiyyətdə bu şəkilçinin ifadə etdiyi məna çalarları nitqi daha canlı və təsirli edir. Elmi məqalələrdə, tədris materiallarında, tərcümə işlərində və KİV-də –ınca şəkilçisi ilə düzəlmiş söz və ifadələrə tez-tez rast gəlinir.
Dil tədrisində şagird və tələbələrə bu şəkilçinin düzgün istifadə qaydaları, fonetik variantları, semantik imkanları və istisna halları aşılanır. Tapşırıqlarda, testlərdə, nitq və yazı bacarığı çalışmalarında –ınca şəkilçisi ilə bağlı nümunələr geniş istifadə olunur.
–ınca şəkilçisi ilə işlənən ifadələr və frazeologiya
Azərbaycan dilində –ınca şəkilçisi ilə düzəlmiş ifadələr və deyimlər də olduqca geniş yayılıb. Bəzi tipik nümunələr:
- Sən gəlincə, iş artıq qurtarmışdı.
- Gün çıxınca, çiçəklər açır.
- O, gəlincə, hər şey dəyişdi.
- Yemək bişincə, hamı süfrə başına yığışır.
Bu kimi ifadələr gündəlik danışıqda, folklorda, yazılı və şifahi ədəbiyyatda öz aktuallığını qoruyur.
–ınca şəkilçisinin digər şəkilçilərlə fərqi
Müqayisə üçün, –ınca şəkilçisi ilə –anda/-əndə şəkilçisi arasında əsas fərq budur ki, –ınca zaman, səbəb və şərt münasibətlərini, –anda isə adətən məqam və zamana paralel olan hərəkətləri bildirir. Hər iki şəkilçi Azərbaycan dilində zaman və səbəb əlaqələrinin qurulmasında mühüm rol oynayır, lakin semantik incəliklər və işlənmə çalarları fərqlidir.
-ınca şəkilçisi Azərbaycan dilinin ifadə imkanlarını genişləndirən, zaman, səbəb və şərt münasibətlərini mətnə incə və zəngin şəkildə daxil edən ən məhsuldar şəkilçilərdən biridir. Onun köhnə və müasir dil qatlarında işləkliyi, poetik və publisistik üslubda yeri, gündəlik ünsiyyətdə daşıdığı funksionallıq dilimizin dinamikliyini, təbiiliyini və ifadə zənginliyini sübut edir. Müxtəlif sintaktik münasibətlərin ifadəsində –ınca şəkilçisinin düzgün və yaradıcı tətbiqi Azərbaycan dilinin gözəlliyini və çevikliyini bir daha nümayiş etdirir.
Ən çox verilən suallar
-
-ınca şəkilçisi Azərbaycan dilində nəyi bildirir?
Bu şəkilçi əsasən fel köklərinə artırılır və zaman, səbəb və şərt münasibətlərini bildirir. -
-ınca şəkilçisi hansı fonetik variantlarda işlənir?
Ahəng qanununa görə –ınca, –incə, –unca, –uncə, –yınca, –yincə kimi işlənir. -
-ınca şəkilçisi ilə hansı sözlər düzəlir?
Gəlincə, çıxınca, deyincə, bitincə, alınca, oxuyunca kimi sözlər –ınca şəkilçisi ilə düzəlir. -
-ınca şəkilçisi gündəlik danışıqda necə işlədilir?
Gündəlik nitqdə zaman, səbəb və şərt münasibətlərini ifadə edən cümlələrdə geniş istifadə olunur: “İşini bitirincə, zəng et”, “O gəlincə, süfrə açıldı”. -
-ınca şəkilçisi ilə –anda şəkilçisi arasında nə fərq var?
–ınca daha çox zaman, səbəb və şərt, –anda isə zaman və paralel hərəkət bildirir. -
-ınca şəkilçili ifadələr ədəbi dildə necə istifadə olunur?
Ədəbiyyatda hadisələrin ardıcıllığını, obrazların vəziyyətini, zaman keçidlərini və məqamları ifadə etmək üçün işlədilir. -
-ınca şəkilçisi ilə bağlı əsas dil qaydası nədir?
Fel kökünün son səsinə uyğun fonetik variantda artırılır və cümlədə zaman, səbəb, şərt bildirir. -
-ınca şəkilçisi ilə ifadə olunan cümlələrdə hansı sintaktik quruluş olur?
Əksər hallarda səbəb-zaman və ya şərt münasibəti yaradan budaq cümlələr meydana çıxır. -
Tədrisdə –ınca şəkilçisinin öyrədilməsi üçün nə vacibdir?
Fonetik variantların, semantik imkanların və istifadə sahələrinin aydın izahı və müxtəlif nümunələrlə praktik məşqlər faydalıdır. -
-ınca şəkilçisi müasir dildə necə aktuallıq qazanır?
Müasir ədəbi, publisistik və gündəlik danışıq dilində hadisələrin və münasibətlərin ardıcıllığını, səbəbini, şərtini ifadə etmək üçün aktiv şəkildə istifadə edilir.
