Azərbaycan dili zəngin və çoxqatlı morfoloji sistemi ilə seçilən türk dilləri ailəsinin ən parlaq nümayəndələrindən biridir. Onun qrammatik quruluşunda şəkilçilərin xüsusi yeri və rolu var. Şəkilçilər dilin leksik və qrammatik potensialını artırır, kök sözlərə yeni məna və funksiyalar əlavə edir, söz yaradıcılığı imkanlarını genişləndirir. Əsas şəkilçi növlərindən biri olan say şəkilçiləri, xüsusilə də -ıncı şəkilçisi, Azərbaycan dilinin sistemində olduqca aktiv və mühüm yer tutur. Müxtəlif nitq hissələrinə və söz qruplarına tətbiq edilən -ıncı şəkilçisi həm gündəlik ünsiyyətdə, həm rəsmi, həm də bədii mətnlərdə tez-tez istifadə olunur.
-ıncı şəkilçisi saylara, bəzən də isim və digər söz növlərinə artırılaraq sıra, ardıcıllıq, dərəcə, mərhələ, mövqe və oxşar münasibətləri bildirir. Bu şəkilçinin tarixi türk dillərində və qədim Azərbaycan yazılı mətnlərində özünü göstərir. Müasir dövrdə həm sadə, həm də mürəkkəb sayların tərkibində, ardıcıllıq, təqvim, ierarxiya və digər çoxsaylı sahələrdə geniş istifadə olunur. Onun semantik funksiyası, morfoloji quruluşu, tələffüz və yazılış xüsusiyyətləri, eyni zamanda başqa şəkilçilərlə qarşılıqlı əlaqəsi Azərbaycan dilçiliyinin tədqiqat mövzularından biridir.
-ıncı şəkilçisinin mənşəyi və tarixi inkişafı
-ıncı şəkilçisi türk dillərinin qədim qrammatik elementlərindən biri kimi orta əsr yazılı abidələrində və lüğətlərdə müşahidə edilir. Qədim türk yazılı mətnlərində sıra və ardıcıllığı bildirmək üçün müxtəlif şəkilçilərdən istifadə olunub. Azərbaycan türkcəsinin formalaşmasında -ıncı şəkilçisi həm Qərb, həm də Şərq türk dillərinin təsiri altında inkişaf edib. Klassik poeziyada, rəsmi sənədlərdə, elmi və tarixi mənbələrdə -ıncı şəkilçili sıra sayları və ardıcıllıq bildirən sözlər tez-tez işlədilib.
Dilçilik tədqiqatlarında bu şəkilçinin kökü qədim türkcədəki -nç, -nçı, -ncı, -nci formalarına əsaslanır. Orta əsrlərdən müasir dövrə qədər Azərbaycan ədəbi dilində bu şəkilçinin fonetik forması bir qədər dəyişmiş, lakin semantik funksiyası sabit qalıb. Müasir Azərbaycan dilində -ıncı, -inci, -uncu, -üncü şəkilçiləri kimi paralel variantlar kök sözün son saitinin ahənginə uyğun dəyişir.
-ıncı şəkilçisinin morfoloji və semantik funksiyaları
Azərbaycan dilində -ıncı şəkilçisi əsasən saylara artırılır və ardıcıllıq bildirir. Bu şəkilçi sıra, mövqe, mərhələ, pillə, dövr və dərəcə anlamlarını ifadə edir. Eyni zamanda, -ıncı şəkilçisi digər nitq hissələri ilə birləşərək yeni leksik vahidlər və terminlər yaradır.
Əsas funksiyaları:
- Sıra sayları: birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı və s.
- Dərəcə və mərhələ: onuncu mərtəbə, üçüncü kurs, ikinci cəhd, səkkizinci sinif.
- Təqvim və zaman ardıcıllığı: iyirminci əsr, yeddinci gün, otuzuncu il.
- İerarxiya və status: ikinci kapitan, üçüncü mükafatçı, beşinci yeri tutan.
- Bədii məna: məcazən ardıcıllıq, üstünlük, fərqlənmə bildirən ifadələrdə (məsələn, “birinci eşq”, “ikinci həyat”).
Şəkilçi, söz kökündəki son səsin ahənginə və fonetik strukturuna uyğun olaraq -ıncı, -inci, -uncu, -üncü kimi işlənir. Məsələn, “dörd” – dördüncü, “altı” – altıncı, “yeddi” – yeddinci.
Sıra saylarının yazılışı və tələffüzü
-ıncı şəkilçili sıra sayları yazıda birləşik (bitişik) yazılır və kök sözün son səsi ilə uyğunlaşdırılır. Həm saitlərin, həm də samitlərin təsiri ilə şəkilçi müxtəlif fonetik variantlarda işlənir. Əsas qayda budur ki, kökün son samiti samit, son sait isə ahəng qanununa uyğun şəkilçini müəyyənləşdirir:
- Sonu “a, ı, o, u” ilə bitən sözlərdə “-ıncı, -uncu”;
- Sonu “e, i, ö, ü” ilə bitənlərdə “-inci, -üncü”.
Məsələn:
- altı – altıncı
- beş – beşinci
- dörd – dördüncü
- iyirmi – iyirminci
Söz kökü saitlə bitəndə şəkilçi birbaşa artırılır: səkkiz – səkkizinci, on – onuncu.
-ıncı şəkilçisinin digər şəkilçilərlə qarşılıqlı əlaqəsi
Azərbaycan dilində şəkilçilər bir-biri ilə sıx əlaqədə işlənir. -ıncı şəkilçisi əsasən saylara artırılsa da, bəzi hallarda isim, sifət və ya digər kök sözlərlə birləşərək yeni mənalar formalaşdırır:
- İsimlə: sıra nömrəsi (ikinci mərtəbə), yer göstəricisi (üçüncü otaq).
- Sifətlə: ikinci ən yaxşı, beşinci ən böyük və s.
Bəzi terminlərdə, rəsmi sənədlərdə və elmi yazılarda da -ıncı şəkilçisinin tətbiqi geniş yayılıb.
Ədəbi və danışıq dilində -ıncı şəkilçisinin işlədilməsi
-ıncı şəkilçisi gündəlik nitqin, rəsmi və elmi üslubun, publisistikanın və bədii ədəbiyyatın ayrılmaz parçasıdır. Danışıqda sıra, ardıcıllıq və status ifadə etmək üçün çox geniş istifadə edilir. Həmçinin, ədəbi dilin poetik və metaforik ifadələrində də bu şəkilçiyə rast gəlinir: “birinci sevgisi”, “üçüncü bahar”, “yeddinci səmada olmaq” və s.
Təhsil sistemində, məktəb və universitet proqramlarında, texniki sənədlərdə, təqvim və statistik hesabatlarda, məqalə və elmi əsərlərdə -ıncı şəkilçili sıra sayları hər yerdə işlənir.
İfadə imkanları və frazeologiyada yeri
Azərbaycan dilinin ifadə zənginliyində -ıncı şəkilçisi ilə yaranan ifadələr və deyimlər də diqqət çəkir. “Birinci olmaq”, “ikinci dərəcəli məsələ”, “üçüncü şəxs” kimi ifadələr həm gündəlik ünsiyyətdə, həm də rəsmi yazışmada işlədilir. Həmçinin, atalar sözləri və frazeoloji birləşmələrdə ardıcıllıq və dərəcə bildirən bir çox birləşmələrin əsasını təşkil edir.
Tədrisdə və dil öyrənənlər üçün tövsiyələr
Məktəblərdə, ali təhsil müəssisələrində və dil kurslarında -ıncı şəkilçisi ilə işlənən sıra saylarının düzgün yazılışı və tələffüzü xüsusi diqqət tələb edir. Şagird və tələbələrə bu şəkilçinin fonetik dəyişiklikləri, köklə uyğunlaşma qaydaları, istisna hallar və tətbiq sahələri haqqında geniş məlumat verilməlidir. Tapşırıqlar, testlər, dil oyunları və praktik nümunələr vasitəsilə sıra saylarının və -ıncı şəkilçisinin işlədilməsi möhkəmləndirilir.
Müasir dilçilikdə -ıncı şəkilçisinin öyrənilməsi və aktuallığı
XXI əsrdə Azərbaycan dilçiliyində morfologiya sahəsində aparılan tədqiqatlarda -ıncı şəkilçisinin leksik və semantik imkanları, funksional xüsusiyyətləri və digər şəkilçilərlə münasibətləri xüsusi yer tutur. Yeni leksik vahidlərin yaranması, elmi və texnoloji inkişafla bağlı terminologiyanın formalaşması prosesində -ıncı şəkilçisi aktiv istifadə edilir.
-ıncı şəkilçisi Azərbaycan dilinin qrammatik və leksik sistemində sıra, ardıcıllıq, status və dərəcə bildirən ən mühüm şəkilçilərdən biridir. Tarixi kökləri, funksional zənginliyi, fonetik variantları və istifadə çevrəsi ilə bu şəkilçi dilimizin əsas ifadə vasitəsinə çevrilmişdir. Gündəlik həyatdan rəsmi və bədii mətnlərə, təhsil və elmi diskursa qədər -ıncı şəkilçisi Azərbaycan dilinin müasir simasında öz əvəzsiz rolunu qoruyur.
Ən çox verilən suallar
-
-ıncı şəkilçisi nəyi bildirir?
-ıncı şəkilçisi sıra, ardıcıllıq, mövqe və dərəcə bildirən şəkilçidir. Əsasən saylara artırılaraq sıra sayları düzəldir. -
Azərbaycan dilində -ıncı şəkilçisinin fonetik variantları hansılardır?
-ıncı şəkilçisi ahəng qanununa əsasən -inci, -uncu, -üncü şəklində də işlənir. Son samitin və saitin təsirindən asılı olaraq şəkilçi dəyişir: birinci, üçüncü, dördüncü, yeddinci və s. -
-ıncı şəkilçisi yalnız saylara artırılır?
Əsasən saylara artırılsa da, bəzən isim, sifət və başqa sözlərə də qoşularaq ardıcıllıq və dərəcə bildirir. -
Sıra saylarının yazılışı necə olmalıdır?
Sıra sayları birləşik yazılır və köklə şəkilçi arasında tire qoyulmur: üçüncü, otuzuncu, səkkizinci. -
-ıncı şəkilçisi ilə yaranan ifadələr hansılardır?
Birinci olmaq, ikinci dərəcəli, üçüncü şəxs, yeddinci səmada olmaq və s. kimi ifadələr geniş yayılıb. -
Tədrisdə -ıncı şəkilçisinin düzgün işlədilməsi niyə vacibdir?
Sıra, mərhələ və status bildirən cümlə və situasiyalarda düzgün işlədilməməsi dil səhvlərinə, məna çaşqınlığına səbəb ola bilər. -
-ıncı şəkilçisi hansı hallarda dəyişir?
Söz kökünün son səsinə görə şəkilçi -ıncı, -inci, -uncu, -üncü formasında işlənir. Ahəng qanunu burada əsas rol oynayır. -
-ıncı şəkilçisi gündəlik danışıqda necə istifadə olunur?
Gündəlik danışıqda ardıcıllıq, təqvim, mərtəbə, kurs, sinif, yer və dərəcə bildirmək üçün tez-tez işlədilir. -
Bu şəkilçi ilə hansı termin və anlayışlar yaranır?
Elmi və texniki terminologiyada, statistika və hesabatlarda, rəsmi sənədlərdə -ıncı şəkilçisi ilə çoxlu termin və anlayışlar düzəldilir. -
-ıncı şəkilçisi ilə bağlı əsas dil qaydası nədir?
Əsas qayda odur ki, sıra sayları və ardıcıllıq bildirən sözlər birləşik yazılır, şəkilçi isə ahəng qanununa uyğun formada seçilir.
