Xristianlığın müqəddəs kitabı olan Bibliya, bəşər tarixində ən çox oxunan, tərcümə olunan və mədəniyyətlərə təsir göstərən dini, etik və ədəbi abidələrdən biridir. Bibliya yalnız dini mənbə kimi deyil, həm də humanizm, hüquq, bədii yaradıcılıq və cəmiyyətin formalaşmasında əsas mətn kimi çıxış edir. Bibliya qədim zamanlardan bu günə qədər insanların mənəvi inkişafında, dəyərlər sistemində və həyat fəlsəfəsində əvəzolunmaz yer tutur. Onun hər bir hissəsi təkcə dini ritual və ibadət üçün deyil, həm də insanın daxili dünyasını və cəmiyyətin sosial-etik münasibətlərini formalaşdıran böyük mədəni irsdir.
Bibliyanın ümumi strukturu və hissələri
Bibliya iki əsas hissədən ibarətdir: Əhdi-Ətiq (Qədim Əhd) və Əhdi-Cədid (Yeni Əhd). Əhdi-Ətiq yəhudi dini irsinin, Əhdi-Cədid isə məhz xristianlığın əsasını təşkil edir. Əhdi-Ətiq xristianlarda da müqəddəs sayılır və orada peyğəmbərlər, Musa qanunları, İsrail xalqının tarixi, dini qaydalar və mənəvi göstərişlər yer alır. Əhdi-Cədid isə əsasən İsa Məsihin həyatı, təlimi, möcüzələri, çarmıxa çəkilməsi, dirilməsi və ilk xristian icmasının yaranması ilə bağlıdır. Bibliya bütövlükdə 66 kitabdan (protestantlarda), 73 kitabdan (katoliklərdə), 81 kitabdan (pravoslavlarda) ibarətdir və bu fərqlilik əsasən məzhəblərarası müqəddəs mətnlərə yanaşmadan irəli gəlir.
Əhdi-Ətiqin məğzi və dini əhəmiyyəti
Əhdi-Ətiq dünyanın yaranmasından başlayaraq, Musa və digər peyğəmbərlərin dövrünə qədər olan hadisələri, Allahın insanlara verdiyi qanunları, əxlaq normalarını, peyğəmbərlərin və İsrail xalqının həyatını təsvir edir. Burada Tövrat (Beş Kitab), Tarixi Kitablar, Şairi və Peyğəmbərlik Kitabları kimi bölmələr vardır. Əhdi-Ətiqin mətni insanın Allah qarşısında məsuliyyətini, inamın və əxlaqın sarsılmaz əsaslarını, Allahın vədinə sədaqətini vurğulayır. Əhdi-Ətiq həm də xristianlıq üçün gələcəkdə İsa Məsihin gəlişini xəbər verən bir mənbədir.
Əhdi-Cədidin məğzi və xristian təlimində yeri
Əhdi-Cədid xristianlıq inancının təməlini təşkil edən hissədir və əsas məzmunu İsa Məsihin həyatı, vəzləri, əzabkeşliyi, çarmıxa çəkilməsi, dirilməsi və səmanın sağ tərəfində əyləşməsi kimi teoloji motivləri əhatə edir. Burada ilk növbədə dörd Müjdə (Matta, Mark, Luka, Yəhya), Həvarilərin Əməlləri, Həvarilərin Məktubları və Vəhy Kitabı yer alır. Əhdi-Cədid xristianların gündəlik dini həyatının, liturgiyasının, ibadətinin və mənəviyyatının əsas istinad nöqtəsidir. Onun etik prinsipləri – sevgi, bağışlama, səbir, şəfqət, sülh və insanpərvərlik – xristian inancının əsasını təşkil edir.
Bibliyanın tərtib və kanonlaşdırılma prosesi
Bibliyanın bugünkü tam forması yüz illərlə davam edən tərtib, redaktə və kanonlaşdırma prosesi nəticəsində formalaşıb. Əhdi-Ətiqin kitabları b.e.ə. VIII-II əsrlərdə müxtəlif dillərdə – əsasən ibrani, arami və qismən yunan dilində yazılıb. Əhdi-Cədidin kitabları isə b.e.-nin I əsrində, əsasən yunan dilində tərtib olunub. Bibliyanın kanonlaşdırılması ilk xristian icmalarında, yerli və ümumi kilsə məclislərində tədricən baş verib. Fərqli xristian məzhəblərində bəzi kitabların daxil və ya xaric edilməsi (apokrif kitablar) müəyyən fikir ayrılıqları yaradıb.
Bibliyanın tərcümələri və yayılması
Bibliya tarix boyu ən çox tərcümə olunan və yayılmış kitabdır. Hazırda dünyanın demək olar bütün dillərinə – 3300-dən artıq dilə və ləhcəyə tərcümə edilib. Bibliyanın ilk tərcümələrindən biri “Septuaginta” adlanan yunan tərcüməsi olub (b.e.ə. III-II əsrlər). Latınca “Vulgata” tərcüməsi isə Qərbi Avropada orta əsr dövrünün əsas mətninə çevrilib. Azərbaycanda da Bibliya XIX əsrin sonlarından başlayaraq müxtəlif variantlarda tərcümə və nəşr edilib. Bu tərcümələr dini maarifçilik, dini tolerantlıq və bəşəri dəyərlərin təbliğində mühüm rol oynayıb.
Bibliyanın xristian ibadətində və gündəlik həyatında yeri
Bibliya xristianların liturgiyasında, kilsə mərasimlərində, ailə həyatında, təhsilində və cəmiyyət münasibətlərində əsas dini və mənəvi mənbədir. Xristian ailələrində Bibliya evin ən qiymətli kitabı hesab olunur, onun oxunması, öyrənilməsi və gündəlik həyatın müxtəlif məqamlarında istinad edilməsi geniş yayılıb. Hər bir xristian məzhəbində Bibliyanın oxunma qaydası, duaların məzmunu və dini mərasimlərin strukturu fərqli ola bilər, lakin müqəddəs mətnə hörmət hər zaman əsas prinsipdir.
Bibliyanın ədəbiyyatda, incəsənətdə və mədəniyyətdə rolu
Bibliya dünya ədəbiyyatına, incəsənətinə və mədəniyyətinə böyük təsir göstərib. Onun süjetləri əsasında saysız-hesabsız bədii əsərlər, musiqi, rəsm, heykəltəraşlıq və teatr nümunələri yaranıb. Bir çox Avropa və dünya klassiklərinin əsərlərində Bibliyanın personajları, motivləri və simvolları yer alıb. Həmçinin hüquq, siyasət, fəlsəfə və humanitar elmlərdə Bibliyanın təsiri danılmazdır. Müasir dövrdə də bu müqəddəs kitab həm elm, həm təhsil, həm də mənəvi axtarış üçün əvəzsiz mənbə olaraq qalır.
Xristianların müqəddəs kitabı və dini müxtəliflik
Bibliya yalnız xristianlar üçün deyil, yəhudilər və müsəlmanlar üçün də mühüm mənbə və ortaq dəyərlər kitabıdır. İslamda Bibliyanın bəzi məqamları “Tövrat” və “İncil” adı ilə qəbul olunur və Quranda adı çəkilən peyğəmbərlərin çoxu Bibliyada da yer alır. Müasir dövrdə dinlərarası dialoqda və tolerantlığın təşviqində Bibliyanın ortaq dəyərləri sülh, ədalət və humanizm baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Bibliyanın müasir dövrdə sosial və mənəvi təsiri
XXI əsrdə Bibliya sosial və mənəvi sahədə, humanitar fəaliyyətlərdə, xeyriyyəçilikdə, təhsil və maarifçilikdə, insan hüquqları və etik prinsiplərin yayılmasında aparıcı rol oynamaqda davam edir. Onun təlimləri və simvolik məzmunu cəmiyyətlərin dəyərlər sisteminin formalaşmasında, insan münasibətlərinin inkişafında və sülhə, qarşılıqlı anlaşmaya çağırışda mühüm rol oynayır. Bibliya müasir insan üçün hələ də bilik, hikmət və mənəvi dayaq mənbəyidir.
Xristianların müqəddəs kitabı olan Bibliya min illərdir bəşəriyyətin mənəvi dünyasında, ictimai və mədəni inkişafında əvəzsiz rol oynayır. Onun hər bir səhifəsində insanlıq dəyərləri, sevgi, bağışlama, sülh və ədalət çağırışı əks olunur. Bibliya dünya sivilizasiyasında ən böyük dini, bədii və ictimai irslərdən biri kimi gələcək nəsillərin də diqqət və maraq obyektidir.
Ən Çox Verilən Suallar
Xristianların müqəddəs kitabı Bibliyadır; o, Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid adlı iki əsas hissədən ibarətdir.
Bibliya məzhəblərə görə 66-81 kitabdan ibarətdir.
Əhdi-Ətiq yəhudi dini irsinə, Əhdi-Cədid isə İsa Məsihin təliminə əsaslanan xristian müqəddəs kitab hissələridir.
Əhdi-Ətiq əsasən ibrani və arami, Əhdi-Cədid isə yunan dilində yazılıb.
Allah-insan münasibətləri, peyğəmbərlərin həyatı, əxlaq, iman və İsa Məsihin təlimləri.
Dünyanın 3300-dən artıq dil və ləhcəsinə tərcümə olunub.
Liturgiyada, ibadətdə, ailədə, dini mərasimlərdə və gündəlik həyat prinsiplərində əsas istinad kitabıdır.
Bəli, Bibliyada yəhudi və İslam peyğəmbərləri, Tövrat və İncilə aid ortaq motivlər var.
Dünya ədəbiyyatına, incəsənətinə, hüquqa və ictimai dəyərlərə böyük təsir göstərmişdir.
Azərbaycanda Bibliya XIX əsrin sonlarından tərcümə və yayılır; müasir dövrdə rəsmi icmalar tərəfindən öyrədilir.
