İnhisar Anlayışı: Növləri, Təzahür Formaları

İnhisar termini gündəlik dildə az hallarda işlənsə də, iqtisadi, sosial və siyasi müstəvidə əhəmiyyətli təsirlərə malik bir anlayışdır. Bu söz əsasən iqtisadiyyatla əlaqələndirilsə də, hüquq və idarəetmə sahələrində də geniş istifadə olunur. İnhisar dedikdə, konkret bir məhsulun və ya xidmətin bazarında yeganə və ya demək olar ki, tək oyunçu halına gəlmiş bir müəssisənin və ya qurumun fəaliyyətini nəzərdə tuturuq. Belə vəziyyətdə rəqabət minimum səviyyədə olur və həmin subyekt bazar qiymətlərini, məhsul miqdarını, keyfiyyətini istədiyi şəkildə müəyyənləşdirə bilir. Bu səbəbdən də inhisar həm iqtisadi azadlıq, həm də sosial ədalət baxımından geniş müzakirə mövzusudur. Azərbaycanda və dünyada inhisarın formaları, səbəbləri və nəticələri müxtəlif dövrlərdə müxtəlif formalarda özünü göstərmişdir. Bu yazıda inhisar sözünün mənşəyi, funksional təhlili, qanuni və qeyri-qanuni formaları, eləcə də iqtisadiyyata və istehlakçılara olan təsirləri geniş şəkildə izah edilir.

İnhisar sözünün mənşəyi və lüğəvi izahı

İnhisar sözü ərəb mənşəlidir və “nəzarət etmək”, “əlində saxlamaq”, “xüsusi mülkiyyətə çevirmək” mənalarını ifadə edir. Ərəb dilindəki “həsr” kökündən yaranan bu söz bir şeyin yalnız bir şəxsin və ya qrupun istifadəsində və ixtiyarında olması anlamına gəlir. Azərbaycan dilinə də məhz bu mənalarla keçmiş və müxtəlif hüquqi-iqtisadi kontekstlərdə işlədilmişdir. Klassik dövrlərdən başlayaraq “inhisar etmək” ifadəsi — hər hansı bir sahədə təkəl yaratmaq, başqalarının oraya müdaxilə etməsinə imkan verməmək kimi anlaşılıb. Bu termin daha sonra hüquq dilinə və iqtisadi təhlillərə daxil olaraq hüquqi normativ bazada da öz yerini tapmışdır. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “inhisar” anlayışı belə izah olunur: “Tək bir şəxsə və ya təşkilata məxsus olan, başqalarının daxil ola bilmədiyi sahə; nəzarət edilən müstəsna hüquq”. Bu mənaca təkcə mülkiyyət deyil, həm də xidmət, informasiya, qərarvermə hüququ, hətta ideoloji resurslar üzərində də inhisar ola bilər. Bu da göstərir ki, inhisar sadəcə iqtisadi mexanizm deyil, eyni zamanda sosial-siyasi təsir vasitəsidir.

İqtisadiyyatda inhisarın növləri və təzahür formaları

İqtisadi sistemlərdə inhisar müxtəlif formalarda özünü göstərə bilər. Ən yayılmış inhisar növü “təbii inhisar” adlanır. Bu, əsasən enerji, su təchizatı, dəmiryol nəqliyyatı kimi sahələrdə mövcuddur. Bu sahələrdə infrastrukturun təkrarlanması iqtisadi cəhətdən səmərəsiz və baha başa gəldiyindən, dövlət və ya müəyyən şirkətlər bu sahələrdə təbii inhisarçı kimi çıxış edirlər. İkinci növ inhisar “hüquqi inhisar”dır. Bu zaman dövlət müəyyən məhsul və ya xidmətin istehsalını yalnız bir şirkətə və ya təşkilata həvalə edir. Bu cür inhisarlar, əksər hallarda qanunla tənzimlənir və konkret icazə və lisenziyalar vasitəsilə həyata keçirilir. Üçüncü növ “faktiki inhisar”dır ki, bu zaman bir bazar iştirakçısı digər rəqibləri sıxışdıraraq bazarın əsas hissəsini ələ keçirir. Bu formaya çox zaman texnologiya sektorunda, reklam bazarında və yüksək kapitallı istehsal sahələrində rast gəlinir. Faktiki inhisar hər zaman qanunsuz sayılmır, lakin əgər onun məqsədi rəqabəti məhdudlaşdırmaqdırsa, bu artıq antimonopoliya qanunvericiliyinə zidd hesab olunur. Beləliklə, iqtisadiyyatda inhisarın müxtəlif təzahürləri mövcuddur və onların hər birinin ictimai və iqtisadi nəticələri fərqlidir.

Hüquqi inhisar və dövlət nəzarətinin rolu

İnhisar anlayışı hüquqi çərçivədə də öz əksini tapır. Dövlət bəzi sahələrdə təhlükəsizlik, strateji əhəmiyyət və ya ümumi ictimai maraqları nəzərə alaraq hüquqi inhisar yarada bilər. Məsələn, Azərbaycan Respublikasında tütün və spirtli içkilərin bəzi növ istehsalı və satışı, bəzi tibbi preparatların dövriyyəsi, bəzi informasiya yayım növləri hüquqi inhisar mexanizminə əsaslanır. Bu zaman dövlət həmin fəaliyyətləri öz nəzarətində saxlayaraq qeyri-qanuni istifadənin və nəzarətsiz bazar davranışlarının qarşısını alır. Hüquqi inhisarın digər nümunəsi strateji əhəmiyyətli sahələrdə — neft-qaz sənayesi, energetika, rabitə və milli təhlükəsizliklə bağlı sahələrdə yaranır. Bu, dövlətin iqtisadi sabitlik və milli maraqları qorumaq məqsədi ilə həyata keçirdiyi iqtisadi-siyasi strategiyadır. Hüquqi inhisar qanunvericiliklə tənzimlənir və bu sahədə fəaliyyət göstərən subyektlərə konkret öhdəliklər və limitlər qoyulur. Əksər hallarda dövlət bu cür inhisarı yalnız müvəqqəti saxlayır və rəqabət mühitinin formalaşması üçün tədricən liberallaşdırma siyasəti həyata keçirir. Əgər hüquqi inhisar şəffaf və ictimai maraqlara uyğun şəkildə tənzimlənirsə, bu zaman onun mövcudluğu məqbul və effektiv sayılır.

Qeyri-qanuni inhisarçılıq və rəqabətə zidd praktika

Bəzi hallarda inhisarçılıq məqsədli şəkildə yaradılır və bazarda sağlam rəqabəti məhdudlaşdırır. Bu, adətən, iri şirkətlərin bazarda rəqibləri sıxışdırmaq, qiymətləri süni şəkildə dəyişmək və ya istehlakçını alternativsiz qoymaq məqsədilə həyata keçirdiyi strategiyalar vasitəsilə baş verir. Bu cür vəziyyətlərə qeyri-qanuni inhisarçılıq deyilir. Qeyri-qanuni inhisarçılığın əsas əlamətləri arasında predatory pricing (rəqibləri bazardan çıxarmaq üçün məhsulu dəyərindən aşağı qiymətə satmaq), eksklüziv müqavilələr bağlamaq və bazara daxil olmağı çətinləşdirən texniki və inzibati baryerlər yaratmaqdır. Bu fəaliyyətlər istehlakçılar üçün daha az seçim, yüksək qiymət və aşağı keyfiyyət kimi mənfi nəticələrə səbəb olur. Qanunvericilikdə bu cür davranışlara qarşı tədbirlər nəzərdə tutulur və bir çox ölkədə antimonopoliya komissiyaları fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Respublikasında da bu sahəni tənzimləyən hüquqi normativ aktlar mövcuddur. Dövlət Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Agentliyi qeyri-qanuni inhisarçılığın qarşısını almaq və bazarda ədalətli rəqabəti təmin etmək üçün mütəmadi monitorinqlər aparır. Beləliklə, qeyri-qanuni inhisarçılıq həm hüquqi, həm də ictimai baxımdan qadağandır və onun qarşısının alınması iqtisadi inkişafın vacib şərtidir.

İnhisarın sosial-iqtisadi təsirləri

İnhisarın mövcudluğu yalnız iqtisadi deyil, sosial baxımdan da mühüm nəticələr doğurur. Əvvəlcə qeyd etmək lazımdır ki, bazarda bir oyunçunun hökmranlıq etməsi qiymətlərin süni şəkildə yüksəlməsi və ya məhsul keyfiyyətinin aşağı düşməsi ilə nəticələnə bilər. Bu isə birbaşa istehlakçıların rifahına zərər vurur. İnhisar vəziyyətində şirkətlər artıq rəqabətə ehtiyac duymadıqları üçün innovasiya, xidmət keyfiyyəti və istehsal səmərəliliyi kimi sahələrə daha az diqqət yetirirlər. Nəticədə bazarda durğunluq və texnoloji geriləmə baş verir. Sosial müstəvidə isə inhisar cəmiyyətin geniş təbəqələri arasında ədalətsizlik və bərabərsizliyin dərinləşməsinə səbəb olur. Məsələn, yüksək qiymətlər sosial cəhətdən daha zəif olan qrupların əsas məhsul və xidmətlərə çıxış imkanlarını məhdudlaşdırır. Eyni zamanda, inhisarçılıq korrupsiya riskini artırır. Təkəl sahibi olan qurumlar, qərarları öz xeyirlərinə yönəltmək və qanunvericiliyi manipulyasiya etmək imkanına malik olur. Bu isə idarəetmədə şəffaflığın azalmasına və ictimai narazılığın artmasına gətirib çıxarır. Digər tərəfdən, dövlət büdcəsi də itkilərlə qarşılaşa bilər. Rəqabət mühiti olmayan iqtisadi sistemlərdə vergi bazası daralır və uzunmüddətli iqtisadi inkişaf zəifləyir. Bu səbəbdən də inhisarların tənzimlənməsi və sosial ədalətin qorunması dövlətin strateji vəzifələrindən biri olmalıdır.

Azərbaycan iqtisadiyyatında inhisar hallarının təhlili

Azərbaycan iqtisadiyyatı postsovet keçid dövründən sonra bazar iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmağa başlamış və bu prosesdə bir sıra inhisar hallarına da rast gəlinmişdir. Xüsusilə 1990-cı illərin sonları və 2000-ci illərin əvvəllərində bəzi iri şirkətlər və klanlara bağlı strukturlar müəyyən məhsul qruplarında təkəllik mövqeyi qazanmışdır. Məsələn, ərzaq idxalı, tikinti materialları, dərman preparatları, telefon rabitəsi və nəqliyyat xidmətləri kimi sahələrdə uzun müddət rəqabət mühiti zəif olmuşdur. Bu da məhsulun maya dəyərindən dəfələrlə baha qiymətə satılmasına səbəb olmuş və geniş ictimai narazılıqlara yol açmışdır. Lakin son illərdə hökumət tərəfindən aparılan islahatlar bu sahədə ciddi dəyişikliklər yaradıb. Dövlət Antiinhisar Xidməti, Rəqabət Məcəlləsi layihəsi və elektron ticarət platformalarının təşviqi ilə bu mövcudluq tədricən zəifləməyə başlayıb. İnformasiya texnologiyalarının tətbiqi və şəffaf tender mexanizmlərinin genişləndirilməsi də kiçik və orta sahibkarlığın bazara çıxışını asanlaşdırıb. Dövlət həmçinin strateji məhsullarda inhisarları ləğv edərək alternativ idxal imkanlarını təşviq edir. Məsələn, dərman idxalı və qiymət tənzimləməsi sahəsində 2020-ci ildən sonra tətbiq edilən yeni qaydalar, əvvəlki inhisar strukturunun dağılmasına şərait yaradıb. Nəticə etibarilə, Azərbaycanda inhisarın hələ də izləri qalmaqdadır, lakin bu sahədə dövlət siyasəti artıq rəqabətli iqtisadi sistemin qurulmasına yönəlib.

Rəqabət mühitinin formalaşdırılması və inhisarın məhdudlaşdırılması yolları

Bazarda inhisarların qarşısını almağın ən təsirli yolu güclü və sağlam rəqabət mühitinin yaradılmasıdır. Bu məqsədlə ilk növbədə hüquqi bazanın möhkəmləndirilməsi zəruridir. Rəqabət Məcəlləsinin qəbulu və onun effektiv icrası bu istiqamətdə atılacaq əsas addımlardandır. İkincisi, antimonopoliya qurumlarının səlahiyyətlərinin artırılması, onların müstəqil qərarlar verə bilməsi və real icra mexanizmlərinə malik olması vacibdir. Üçüncüsü, rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi və şəffaflıq platformalarının qurulması bazarın manipulyasiyasını məhdudlaşdırır. Məsələn, açıq tender sistemləri, onlayn qiymət monitorinqi və elektron müqavilə mexanizmləri bu baxımdan çox faydalıdır. Kiçik və orta sahibkarlığın dəstəklənməsi də inhisarın zəifləməsində mühüm rol oynayır. Dövlət bu sektora güzəştli kreditlər, vergi imtiyazları və inkubasiya proqramları təklif etməklə onların bazarda payını artırmağa çalışır. Təhsil və maarifləndirmə də inhisarçılığın aradan qaldırılmasında önəmlidir. Sahibkarlar və istehlakçılar hüquqlarını bilməli, eyni zamanda bazar prinsipləri barədə məlumatlı olmalıdır. Bütün bu vasitələrin birlikdə və ardıcıl tətbiqi nəticəsində daha sağlam, şəffaf və davamlı iqtisadi mühit formalaşır. Nəticə etibarilə, inhisarın qarşısını almaq yalnız cəza tədbirləri ilə deyil, sistemli və inklüziv inkişaf modeli ilə mümkündür.

Rəqəmsal inhisar və müasir texnologiya bazarlarında vəziyyət

Ənənəvi inhisar modellərinin yerini son illərdə rəqəmsal inhisar formaları almağa başlayıb. Xüsusilə texnologiya nəhəngləri – Google, Amazon, Apple, Facebook kimi şirkətlər, böyük verilənlər bazaları və süni intellekt imkanları ilə bazara tam nəzarət etmək gücünə sahib olublar. Bu cür qurumlar informasiya axınını, reklam gəlirlərini, alqoritmik görünməni və istifadəçi davranışlarını yönəltməklə həm iqtisadi, həm də ictimai davranışları formalaşdırırlar. Rəqəmsal inhisar ənənəvi modellərdən fərqli olaraq daha çətin aşkarlanır və tənzimlənməsi mürəkkəbdir.

Bu sahədə tətbiq olunan monopolistik təcrübələrə misal olaraq algoritmlərin qəsdən manipulyasiya edilməsi, rəqib tətbiqlərin bazardan çıxarılması və istifadəçilərin məlumatlarının təzyiq aləti kimi istifadə olunması göstərilə bilər. Hazırda Avropa Birliyi və ABŞ-da bu məsələlərlə bağlı çoxsaylı məhkəmə prosesləri və qanunvericilik təşəbbüsləri var. Azərbaycanda bu problem hələ geniş vüsət almasa da, sosial media, e-ticarət platformaları və internet reklam sahəsində rəqəmsal inhisar izləri artıq müşahidə olunur. Bu səbəbdən də yerli antimonopoliya orqanlarının rəqəmsal bazarları izləməsi, bu bazarlarda şəffaflıq və seçim imkanlarının qorunması gələcək üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Beləliklə, müasir dövrdə inhisarın yalnız istehsal və paylama sahəsində deyil, informasiya və texnologiya sahəsində də yeni təzahür formalarına qarşı hazırlıqlı olmaq vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar