İnikas : Leksik , Elmi mənası

İnikas termini Azərbaycan dilində müxtəlif sahələrdə, xüsusən fizika, biologiya, fəlsəfə və sosiologiyada istifadə edilən elmi anlayışlardan biridir. Bu sözün mənası və tətbiq dairəsi həm gündəlik həyatda, həm də elmi diskursda çoxşaxəlidir. İnikas ən sadə formada “əks olunma”, “tərs çevrilmə” və ya “əks əlaqə” kimi izah oluna bilər. Leksik mənası “bir hadisənin, prosesin, xüsusiyyətin və ya təsirin digər mühitdə və ya şəraitdə, müəyyən dəyişikliklərlə təzahür etməsi” kimi qəbul edilir. İnikas təkcə texniki və təbiət elmlərində yox, ictimai-humanitar elmlərdə də aktualdır. İnikas məfhumu elmi dildə düşünmək, təbiət hadisələrini, ictimai prosesi və insan fəaliyyətini anlamaq üçün mühüm bir açardır.

Azərbaycan cəmiyyətində inikas haqqında düşüncə, əsasən, iki əsas istiqamətdə formalaşıb: birincisi, fiziki təzahürlər – işığın, səsin, dalğaların və enerjinin inikası, ikincisi isə sosial və mənəvi dəyərlərin, biliklərin, mədəniyyətin inikası, yəni bir şəraitdə yaranan hadisənin başqa bir şəraitdə, başqa formada təzahür etməsi. Elmi-tarixi mənbələrdə, lüğət və ensiklopediyalarda, ali məktəb dərsliklərində inikas termininin müxtəlif aspektlərindən bəhs edilir və bu sahədə fundamental tədqiqatlar aparılır.

İnikasın leksik və elmi mənası

İnikas termini Azərbaycan dilində latınca “inficio” – “əks etdirmək”, “əks olunmaq” sözündən götürülüb və bir çox elmi sahədə istifadə olunur. Onun əsas leksik mənası aşağıdakılardır:

• Əks olunma – bir obyektin və ya hadisənin başqa bir mühitdə, səthdə və ya şəraitdə dəyişilmiş və ya dəyişməz formada yenidən təzahür etməsi;
• Tərs çevrilmə – ilkin haldan fərqli, lakin əsas xüsusiyyətləri qoruyaraq digər müstəviyə keçməsi;
• Nəticə və əks nəticə – hər hansı hadisənin başqa bir yerdə, fərqli formada iz qoyması.

Bu termin həm obyektiv (maddi, fiziki), həm də subyektiv (düşüncə, şüur, mədəniyyət) sferalarda istifadə olunur. Lüğətlərdə və elmi ədəbiyyatda inikasın ən geniş yayılan izahı “obyektiv aləmdə baş verən proseslərin və hadisələrin digər aləmdə, hadisə və proseslərdə əks olunması və ya canlanması” kimi verilir.

Fizikada inikas və tətbiq sahələri

Fizikada inikas, əsasən işığın və səsin əks olunması kimi izah edilir. Bu, işıq şüasının bir səthə və ya mühitə düşdükdən sonra yönünü dəyişib, həmin mühitdən əks olunub geri qayıtmasıdır. İşıq inikası optik qanunlarla tənzimlənir və gündəlik həyatda güzgü, su səthi, şüşə və ya parlaq metallarda müşahidə olunur. Məsələn, insan öz əksini güzgüdə gördükdə bu, işıq şüasının inikasıdır.

Səs inikası isə səs dalğalarının maneəyə dəyib əks olunaraq geri qayıtmasıdır. Bu hadisə dağlarda və boş zallarda əks-səda (yankı) kimi tanınır. Səs və işığın inikası elmdə, texnologiyada, inşaatda və gündəlik həyatda əvəzsiz əhəmiyyət daşıyır.

Fizikada inikasın növləri vardır:

• Düzgün inikas – mükəmməl hamar səthlərdə işığın eyni bucaq altında əks olunması;
• Diffuz inikas – qeyri-hamar səthlərdə işıq şüalarının müxtəlif bucaqlarda əks olunması;
• Daxili inikas – işıq şüasının bir mühitdən başqa mühitə keçmədən, içəridə əks olunması (məsələn, optik liflərdə).

Biologiyada inikas və canlı orqanizmlərdə əks olunma

Biologiyada inikas daha çox canlı orqanizmlərin xarici təsirlərə, stimullara və ya mühit dəyişikliklərinə verdiyi reaksiya kimi izah olunur. Məsələn, bitkinin işığa tərəf yönəlməsi, heyvanın səsə və ya işığa reaksiya verməsi, insanın refleks hərəkətləri – bunlar hamısı inikas hadisəsidir. Orqanizmin mühitə uyğunlaşma və adaptasiya qabiliyyəti məhz inikas fenomeni ilə izah olunur.

Biologiyada inikas təkcə fiziki cavab deyil, həm də genetik, biokimyəvi və davranış səviyyəsində müşahidə edilir. Məsələn, bir canlının yeni şəraitə keçdikdə davranışlarını dəyişməsi, fərqli yemək tərzinə və ya iqlimə adaptasiya olması inikas prosesinin nəticəsidir.

Fəlsəfədə inikas və idrak prosesi

Fəlsəfi kontekstdə inikas insan şüurunun, idrakının və düşüncə prosesinin əsas mexanizmlərindən biri kimi təhlil olunur. Marksist fəlsəfədə inikas anlayışı xüsusi yer tutur: obyektiv reallığın subyektiv şüurda əks olunması inikas prosesi kimi izah edilir. Yəni insan ətraf mühiti dərk edir, müşahidə və təcrübə əsasında bu hadisələri zehnində əks etdirir və onlara münasibət bildirir.

İnikas fəlsəfədə iki mərhələdən ibarət qəbul edilir:

• Birinci mərhələ – obyektiv reallığın duyğularda və qavrayışda əks olunması;
• İkinci mərhələ – bu məlumatların şüurda və təfəkkürdə emal olunması, bilik, ideya və təsəvvür formasında yenidən qurulması.

Bu proses insanın dünyanı dərk etməsində, elmi kəşflər və fəlsəfi nəticələr çıxarılmasında aparıcı rol oynayır.

Sosial və humanitar sahələrdə inikas

Sosiologiya, psixologiya, pedaqogika və digər humanitar elmlərdə inikas “sosial hadisələrin, dəyərlərin, normativlərin fərd və cəmiyyət səviyyəsində əks olunması” kimi dəyərləndirilir. İnsan cəmiyyətində mədəniyyət, adət-ənənə, etika və sosial münasibətlər inikas yolu ilə nəsildən-nəsilə ötürülür. Məsələn, bir uşaq ailə mühitində gördüyü davranışları, dəyərləri və dünyagörüşünü şüuraltı şəkildə inikas edir, onları öz həyatında tətbiq edir.

Sosial inikas prosesləri müxtəlif psixoloji mexanizmlərlə də baş verir: modelləşdirmə, təqlid, öyrənmə, adaptasiya və s. Beləliklə, inikas fərdin formalaşmasında və cəmiyyətin davamlı inkişafında əvəzsiz rol oynayır.

İnikas və ədəbiyyat, incəsənət

Ədəbiyyatda və incəsənətdə inikas hadisəsi – yazıçı və ya rəssamın gerçəkliyi, hadisələri, emosiyaları və dəyərləri bədii obrazlarla, rəmzlərlə və metaforalarla əks etdirməsi kimi başa düşülür. Məsələn, bir şeirdə vətən sevgisi, bir romanda sosial ədalətsizlik inikas tapır, tamaşaçı isə bu inikası oxuyur, hiss edir və təhlil edir.

İncəsənətdə inikas təkcə birbaşa əks etdirmə deyil, həm də yaradıcı şəkildə təhlil və transformasiyadır. Burada obyektiv reallıq bədii təsvirlə, fərdi yanaşma ilə yeni forma alır.

Günlük həyatda inikasın rolu

Gündəlik həyatda inikas fenomeni insan münasibətlərindən tutmuş, texniki qurğuların iş prinsipinə, ətraf aləmin qavranmasına qədər hər sahədə müşahidə edilir. İnsanın başqa insanlara və mühitə reaksiya verməsi, hadisələrdən nəticə çıxarması, təbiət hadisələrinin (məsələn, işığın və səsin) əks olunması – bütün bunlar inikas prosesinin gündəlik təzahür formalarıdır.

İnikas prosesinin düzgün anlaşılması insan həyatının, təhsilin, peşəkar inkişafın və sosial münasibətlərin idarə olunmasında böyük əhəmiyyət daşıyır.

İnikasın növləri və əsas xüsusiyyətləri

Elmi ədəbiyyatda və müxtəlif sahələrdə inikasın əsas növləri bunlardır:

• Fiziki inikas – işıq, səs, istilik və digər fiziki hadisələrin əks olunması;
• Bioloji inikas – orqanizmlərin mühitə uyğunlaşma və reaksiya vermə qabiliyyəti;
• Psixoloji inikas – insan və ya heyvanın xarici təsirlərə, sosial və emosional stimulalara reaksiyası;
• Sosial inikas – mədəniyyət, dəyərlər və sosial davranışların nəsildən-nəsilə və fərddən-fərdə ötürülməsi;
• Bədii inikas – real aləmin incəsənətdə və ədəbiyyatda obrazlar vasitəsilə əks olunması.

Hər bir növün özünəməxsus xüsusiyyətləri, qanunauyğunluqları və tətbiq sahələri vardır.

İnikasın müasir elmdə və texnologiyada rolu

Müasir dövrdə inikas anlayışı yeni texnologiyalarda, informatika, süni intellekt, rabitə və s. sahələrdə də tətbiq edilir. Məsələn, kompüter ekranında vizual inikas, elektron cihazlarda əks əlaqə mexanizmləri, robototexnikada ətraf mühitə cavabverici sistemlər – bunlar hamısı inikas prinsiplərinin nəticəsidir.

Süni intellekt və avtomatlaşdırılmış sistemlərdə inikas daha mürəkkəb şəkildə baş verir və real aləmdən alınan informasiyanın elektron şəbəkələrdə əks olunması, analiz və istifadə proseslərini əhatə edir.

Azərbaycan dilində və folklorunda inikas nümunələri

Azərbaycan dilində və folklorunda da inikas hadisəsinə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, atalar sözlərində “Nə əkərsən, onu biçərsən”, “Yaxşılıq yaxşılıq doğurar” kimi deyimlər insanın davranışlarının, əməllərinin başqa şəraitdə, bəzən tərsinə təzahür etməsini, yəni inikasını ifadə edir. Eyni zamanda, Azərbaycan ədəbiyyatında və xalq yaradıcılığında təbiət hadisələrinin, sosial və mənəvi dəyərlərin inikası bədii təsvir vasitələri ilə əks olunur.

İnikas anlayışı elm, təbiət, cəmiyyət və insan həyatında fundamental rol oynayan, çoxşaxəli və universaldır. Obyektiv və subyektiv reallıqların qarşılıqlı təsiri, aləmdə baş verən proseslərin digər sahələrdə əks olunması, biliklərin, dəyərlərin və təcrübənin nəsildən-nəsilə ötürülməsi – bütün bunlar inikas prosesinin əsasında dayanır. İnikas anlayışının düzgün başa düşülməsi insanın öz həyatına, təbiətə, cəmiyyətə və elmə münasibətində daha dərin və şüurlu yanaşma formalaşdırır.

Ən Çox Verilən Suallar