İnkişaf Etmiş Ölkələr: Səhiyyə Sistemləri, Sosial Təminat Siyasəti

İnkişaf etmiş ölkələr anlayışı sadəcə iqtisadi zənginliklə deyil, həm də idarəetmənin səmərəliliyi, insan hüquqlarına hörmət, sosial rifah və texnoloji tərəqqi ilə səciyyələnən çoxşaxəli bir modeldir. Bu ölkələr təkcə iqtisadi göstəricilərinə görə deyil, həm də sosial struktur, təhsil, səhiyyə və ətraf mühitə yanaşma kimi faktorlara əsasən inkişaf etmiş status qazanırlar. Belə ölkələrdə dövlət və vətəndaş münasibətləri balanslı şəkildə qurulur, hüquqi çərçivə möhkəm olur və şəffaflıq yüksək səviyyədə təmin edilir. İnkişaf etmiş ölkələr adətən uzunmüddətli siyasi sabitlik, davamlı iqtisadi artım və güclü təhsil sistemi ilə seçilir. Həm də bu ölkələrin qlobal ticarətdə və texnologiyada aparıcı rolları olur. Onların həyat tərzi, əmək məhsuldarlığı və innovasiya səviyyəsi dünya üzrə nümunəvi model kimi göstərilir. Azərbaycan cəmiyyətinin bu mövzuda maariflənməsi və inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsindən dərs alması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu yazı inkişaf etmiş ölkələrin əsas meyarlarını, tipik nümunələrini və bu ölkələrin uğurunun arxasındakı amilləri araşdırmaq məqsədi daşıyır.

İnkişaf etmiş ölkə anlayışının ümumi tərifi və əsas meyarları

İnkişaf etmiş ölkələr termini iqtisadi və sosial inkişaf səviyyəsi yüksək olan dövlətləri təsvir etmək üçün istifadə olunur. Bu anlayış ilk dəfə Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF), Dünya Bankı və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi beynəlxalq qurumların təsnifat sistemində istifadə olunmağa başlanmışdır. Bu təsnifatın əsas göstəriciləri sırasında adambaşına düşən ümumi daxili məhsul (ÜDM), insan inkişafı indeksi (İHİ), təhsil və səhiyyə xidmətlərinin keyfiyyəti, texnoloji infrastrukturun inkişaf səviyyəsi və sosial rifahın yayılması yer alır. İnkişaf etmiş ölkələrdə adambaşına düşən gəlir yüksəkdir, işsizlik nisbətən aşağıdır və sosial təminat sistemləri güclüdür. Onların iqtisadiyyatları çox zaman sənaye və xidmət sektorları üzərində qurulub, kənd təsərrüfatının ÜDM-də payı isə azdır. Eyni zamanda, bu ölkələrdə korrupsiya səviyyəsi aşağı, idarəetmə şəffaf və hesabatlıdır. İnsanların orta ömür müddəti yüksəkdir, əhalinin əksəriyyəti şəhərlərdə yaşayır və yaşamaq səviyyəsi dünyəvi standartlara uyğunlaşdırılıb. Beləliklə, inkişaf etmiş ölkə anlayışı kompleks və çoxtərəfli göstəricilərə əsaslanır və sadəcə iqtisadi güclə deyil, cəmiyyətin ümumi struktur səviyyəsi ilə də əlaqələndirilir.

Adambaşına düşən gəlir və iqtisadi artımın rolu

İnkişaf etmiş ölkələrin mühüm fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri adambaşına düşən yüksək gəlirdir. Bu göstərici əhalinin iqtisadi rifah səviyyəsini ölçmək üçün beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən istifadə olunan əsas parametrlərdən biridir. Dünya Bankının 2024-cü il məlumatlarına görə, inkişaf etmiş ölkələrdə adambaşına düşən illik gəlir 13 845 ABŞ dollarından yüksək hesab olunur. Məsələn, Lüksemburqda bu rəqəm 80 000 dollardan çoxdur, Norveç, İsveçrə, Sinqapur, ABŞ kimi ölkələrdə də oxşar səviyyələr müşahidə olunur. Yüksək gəlir yalnız fərdi sərvət deyil, həm də iqtisadiyyatın səmərəli işlədiyinin göstəricisidir. Bu, vergi gəlirlərinin çoxalması, dövlətin sosial xidmətlərə daha çox resurs ayırması və əhalinin daha keyfiyyətli həyat şəraitində yaşaması ilə nəticələnir. Eyni zamanda, yüksək gəlir səviyyəsi əhalinin istehlak gücünü artırır və daxili bazarın canlanmasına səbəb olur. İnkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadi artım sabit və davamlıdır. Bu artım əsasən yüksək texnologiyalar, xidmət sektoru, sənaye istehsalı və beynəlxalq ticarət üzərində qurulub. Qlobal bazarda aktiv iştirak, ixrac strukturunun şaxələndirilməsi və innovasiyaların tətbiqi bu ölkələrə üstünlük qazandırır. Beləliklə, adambaşına düşən gəlir və davamlı iqtisadi artım inkişaf etmiş ölkələrin əsas təməl göstəricilərindən biridir.

Təhsil və insan kapitalına sərmayə

İnkişaf etmiş ölkələrin uğurunun arxasında duran əsas faktorlardan biri təhsilə və insan kapitalına qoyulan sərmayədir. Bu ölkələrdə təhsil sistemləri həm keyfiyyət, həm də əlçatanlıq baxımından yüksək səviyyədə təşkil olunub. Təhsil müəssisələri dünya reytinqlərində yüksək yerlərdə qərar tutur və tədqiqat imkanları genişdir. Finlandiya, Sinqapur, Cənubi Koreya və Yaponiya kimi ölkələr təhsil sahəsində uğurlu islahat modelləri ilə tanınır. Bu ölkələrdə təhsilin əsas məqsədi təkcə nəzəri bilik vermək deyil, həm də analitik düşüncə, innovasiya qabiliyyəti və əmək bazarına uyğun praktiki bacarıqlar formalaşdırmaqdır. İnsan kapitalına sərmayə qoyuluşu təkcə təhsillə məhdudlaşmır. Səhiyyə, mədəniyyət, sosial xidmətlər və peşə hazırlığı sahələrində də vətəndaşın potensialı inkişaf etdirilir. Bu, əmək bazarında məhsuldarlığın artmasına, innovativ ideyaların yaranmasına və ümumi həyat keyfiyyətinin yüksəlməsinə səbəb olur. İnkişaf etmiş ölkələrdə dövlət büdcəsindən təhsilə ayrılan pay çox zaman ÜDM-in 5–8%-i arasında dəyişir. Təhsil sahəsinə qoyulan bu sərmayə uzunmüddətli iqtisadi sabitliyin və sosial rifahın təminatına çevrilir. Beləliklə, insan kapitalı inkişaf etmiş ölkələrin həm sosial, həm də iqtisadi yüksəlişinin strateji əsasını təşkil edir.

Səhiyyə sistemləri və sosial təminat siyasəti

İnkişaf etmiş ölkələrin digər mühüm xüsusiyyətlərindən biri yüksək keyfiyyətli və universal səhiyyə sistemlərinə malik olmalarıdır. Bu ölkələrdə vətəndaşların sağlamlığına yanaşma fərdi məsələ deyil, dövlətin əsas sosial vəzifələrindən biri kimi qəbul olunur. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına əsasən, inkişaf etmiş ölkələrdə hər bir vətəndaş üçün illik səhiyyə xərcləri orta hesabla 3 000–12 000 ABŞ dolları arasında dəyişir. Məsələn, Almaniyada vətəndaşlar icbari tibbi sığorta sisteminə cəlb olunur və bu sistemin davamlılığı yüksək vergi daxilolmaları və səmərəli idarəetmə ilə təmin edilir. İsveç və Norveç kimi ölkələrdə səhiyyə tamamilə dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir və xidmətlər geniş əhali kütləsinə pulsuz və ya nominal ödənişlə təqdim olunur. Bu cür səhiyyə sistemləri xəstəliyin qarşısının alınması, erkən diaqnostika və keyfiyyətli müalicə ilə vətəndaşların həyat ömrünü uzadır və əmək qabiliyyətini artırır.

Sosial təminat siyasəti də inkişaf etmiş ölkələrin dövlət modelinin ayrılmaz hissəsidir. Pensiya sistemləri, işsizlik müavinəti, ailə və uşaq yardımları, əlillik və sosial müavinətlər bu ölkələrdə sosial ədalətin təminatına çevrilmişdir. Məsələn, Danimarka və Hollandiya kimi ölkələrdə sosial rifah modelləri elə qurulub ki, vətəndaşlar iqtisadi çətinliklərə düşdükdə belə, ləyaqətli yaşayış səviyyəsini qoruya bilirlər. Sosial təminat yalnız iqtisadi təhlükəsizlik yaratmır, həm də cəmiyyət daxilində bərabərlik və sosial sabitlik təmin edir. Bu siyasətlər nəticəsində əhali öz gələcəyinə inamlı olur, əhali arasında cinayət səviyyəsi aşağı olur və dövlətlə vətəndaş arasında güclü etimad formalaşır. Beləliklə, inkişaf etmiş ölkələrin uğur modellərində səhiyyə və sosial təminat strategiyaları mərkəzi yer tutur və onların sosial-siyasi sabitliyinin əsasını təşkil edir.

Texnoloji yeniliklər və elmi-tədqiqat potensialı

İnkişaf etmiş ölkələrin dünya səhnəsində liderliyinin əsas səbəblərindən biri texnoloji üstünlükləri və elmi-tədqiqat infrastrukturlarının güclü olmasıdır. ABŞ, Yaponiya, Almaniya, Cənubi Koreya və İsveçrə kimi ölkələr dünyada texnologiya ixracatının və innovasiya patentlərinin əsas hissəsini təmin edirlər. Bu ölkələrdə elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinə (ETTKİ) ayrılan büdcə ÜDM-in 2–4% arasında dəyişir. Məsələn, İsrail və Cənubi Koreya bu göstərici üzrə dünya liderləri sırasındadır. Bu da deməyə əsas verir ki, texnologiyanın inkişafı təsadüfi proses deyil, sistemli dövlət siyasəti ilə idarə olunur. Bu ölkələrdə tədqiqat institutları, universitetlər və texnoparklar arasında sıx əlaqə mövcuddur və elmi nailiyyətlər kommersiyalaşdırılaraq bazara çıxarılır.

İnformasiya texnologiyaları, biotexnologiya, süni intellekt, kosmik tədqiqatlar və yaşıl enerji texnologiyaları sahəsində bu ölkələrin göstərdiyi irəliləyiş qlobal miqyasda dönüş yaradır. Texnologiya sektorunun sürətli inkişafı həm də yeni iş yerlərinin açılmasına, əmək məhsuldarlığının artmasına və ümumi iqtisadi strukturun yenilənməsinə səbəb olur. Bu ölkələrdə texnoloji dəyişikliklərə uyğunlaşma qabiliyyəti yüksəkdir və cəmiyyətlər rəqəmsal transformasiya prosesini sürətlə qəbul edirlər. Həm dövlət, həm də özəl sektor bu sahəyə böyük sərmayə qoyur. Eyni zamanda, texnoloji inkişaf ətraf mühitin qorunması, səhiyyə sistemlərinin təkmilləşdirilməsi və təhsilin rəqəmsallaşdırılması kimi sahələrdə də tətbiq olunur. Beləliklə, inkişaf etmiş ölkələrin texnoloji üstünlüyü onların davamlı inkişaf modelinin mühüm tərkib hissəsidir.

Qanunvericilik, demokratiya və idarəetmədə şəffaflıq

İnkişaf etmiş ölkələrdə hüquqi dövlət prinsipi idarəetmənin əsas sütunlarından biridir. Qanunların aliliyi, məhkəmə müstəqilliyi və demokratik institutların gücü bu ölkələrin ictimai həyatının normalarını müəyyən edir. Məsələn, İsveç, Norveç, Kanada, Avstraliya və Almaniya kimi ölkələrdə demokratik seçkilər açıq və ədalətli keçirilir, qanunvericilik icra və məhkəmə hakimiyyətindən müstəqildir. Bu, dövlətin idarə olunmasında şəffaflıq və hesabatlılığı təmin edir. Korrupsiya göstəriciləri bu ölkələrdə minimal səviyyədədir və antikorrupsiya orqanları real səlahiyyətlərə malikdir. Bu mühitdə vətəndaş cəmiyyəti fəaldır, medianın azadlığı təmin olunur və ictimai rəyə hörmətlə yanaşılır.

İdarəetmədə səmərəlilik və şəffaflıq bu ölkələrdə gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsidir. Dövlət qurumları vətəndaş qarşısında açıqdır, elektron idarəetmə sistemləri vasitəsilə xidmətlər sürətli və şəffaf şəkildə təqdim olunur. Rəqəmsal dövlət modeli Estoniya, Finlandiya və Sinqapur kimi ölkələrdə geniş yayılmışdır və bu model dövlət və vətəndaş münasibətlərini yeni səviyyəyə yüksəltmişdir. Şəffaflıq həm də ictimai vəsaitlərin istifadəsində əsas prinsiplərdən biri kimi tətbiq olunur. Bu, dövlət büdcəsinin daha səmərəli xərclənməsinə və ictimai nəzarətin güclənməsinə gətirib çıxarır. İnkişaf etmiş ölkələrdə hüquqi mühit sahibkarlıq və investisiyalar üçün əlverişli şərait yaradır. Bütün bu amillər göstərir ki, güclü qanunvericilik və demokratik idarəetmə inkişafın dayanıqlı təməlini təşkil edir

İnkişaf etmiş ölkələr iqtisadi, sosial, texnoloji və hüquqi göstəricilər baxımından ən yüksək səviyyəyə çatmış dövlətlərdir. Onlar təkcə adambaşına düşən gəlirin yüksəkliyi ilə deyil, həm də təhsil və səhiyyə sistemlərinin güclü olması, texnoloji yeniliklərə açıqlıq, insan kapitalına sərmayə, şəffaf idarəetmə və qanunların aliliyinə riayət kimi əsas amillərlə seçilirlər. Bu ölkələrdə sosial təminat sistemi və vətəndaş rifahı dövlət siyasətinin mərkəzində dayanır. Elmi-tədqiqat və innovasiya mühiti dövlət və özəl sektor arasında sıx əməkdaşlıq nəticəsində davamlı şəkildə inkişaf edir. Eyni zamanda, ictimai institutların işləkliyi, media azadlığı və vətəndaş cəmiyyətinin güclü fəaliyyəti bu ölkələrin demokratik sisteminin əsasını təşkil edir. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, sistemli idarəetmə, rəqabətli iqtisadiyyat, sosial bərabərlik və insan hüquqlarına hörmət uzunmüddətli və davamlı inkişaf üçün əsas faktorlardır. Azərbaycan kimi inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün bu təcrübələrdən faydalanmaq strateji baxımdan vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar