İnklüziv Təhsil: Prinsipləri, Fəlsəfi Yanaşma

İnklüziv təhsil anlayışı son illərdə dünyada və Azərbaycanda müasir təhsil yanaşmalarının əsas prioritetlərindən birinə çevrilib. Bu konsepsiya təkcə fiziki əlilliyi olan şəxslərin təhsilə cəlb olunmasını deyil, ümumiyyətlə, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən olan uşaqların və gənclərin fərqlərinə baxmayaraq, birgə, keyfiyyətli və hamı üçün əlçatan təhsil almasını nəzərdə tutur. Ənənəvi təhsil modellərində şagirdlərdən sistemə uyğunlaşmaları tələb olunurdusa, inklüziv təhsil sistemi fərqli bacarıqları və ehtiyacları olan şagirdlərin sistemə daxil edilməsi və burada dəstəklənməsi üzərində qurulub. Bu yanaşma humanist dəyərləri, insan hüquqlarını və sosial bərabərliyi əsas götürür. Cəmiyyətin bütün üzvlərinin potensialını dəyərləndirən və onların sosial inteqrasiyasına zəmin yaradan bu modelin tətbiqi yalnız təhsil sahəsinə deyil, ümumilikdə sosial həyatın keyfiyyətinə də müsbət təsir edir. İnklüziv təhsil hər bir fərdin unikal olduğunu, öyrənməyə və inkişaf etməyə bərabər hüququ olduğunu qəbul edir və bu prinsiplər üzərində təhsil mühitini yenidən qurur.

İnklüziv təhsil anlayışının mənası və beynəlxalq hüquqi əsasları

İnklüziv təhsil anlayışı termin olaraq latınca “includere” sözündən yaranıb və “daxil etmək”, “əhatə etmək” mənasını verir. Təhsil sahəsində bu termin istənilən fiziki, zehni, sosial və emosional fərqliliklərə malik şəxslərin təhsil prosesində ayrıseçkilik edilmədən birgə iştirakı deməkdir. UNESCO və BMT-nin qəbul etdiyi sənədlərə əsasən, inklüziv təhsil hər bir uşağın təhsil hüququnu təmin edən, onun ehtiyaclarını qarşılayan və tam iştirakını dəstəkləyən bir yanaşmadır. 2006-cı ildə qəbul edilən “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında BMT Konvensiyası”nın 24-cü maddəsində dövlətlər inklüziv təhsilin təmin olunması öhdəliyini götürür. Bu sənəd, bütün uşaqların — istər fiziki məhdudiyyətli, istər xüsusi öyrənmə çətinliyi olan, istərsə də azsaylı etnik və ya sosial qruplardan olan — birgə və diskriminasiyasız təhsil almasını beynəlxalq hüquqi norma kimi müəyyən edir. Bu baxımdan inklüziv təhsil sadəcə pedaqoji məsələ deyil, həm də insan hüquqları kontekstində fundamental bir yanaşmadır. Bu hüquqi əsaslar inklüziv təhsilin dövlət siyasətinin ayrılmaz hissəsi olmasını və sistemli tədbirlərlə dəstəklənməsini tələb edir. Təhsildə fərqliliyin qəbul olunması və dəstəklənməsi müasir, humanist və ədalətli cəmiyyətlərin təməl prinsiplərindən biri sayılır.

İnklüziv təhsilin əsas prinsipləri və fəlsəfi yanaşması

İnklüziv təhsil anlayışını düzgün və effektiv tətbiq etmək üçün onun fəlsəfi prinsiplərini və əsas dayaqlarını anlamaq vacibdir. Bu təhsil modelinin əsas prinsipi “bütün uşaqlar birlikdə öyrənə bilər” ideyası üzərində qurulub. Yəni fiziki və ya zehni məhdudiyyətli şagirdlər, istedadlı və xüsusi qabiliyyətli uşaqlar, sosial baxımdan həssas qruplara aid olan məktəblilər bir sinifdə, bir tədris planı çərçivəsində, amma fərdi ehtiyaclara uyğun dəstəklə təhsil almalıdır. Bu yanaşma diferensial tədris metodikasını, fərdi yanaşmanı və çevik qiymətləndirmə üsullarını tələb edir. İnklüziv təhsil diskriminasiyaya qarşı çıxmaqla yanaşı, cəmiyyətin birgəyaşayış və həmrəylik mədəniyyətini də formalaşdırır. Bu model fərqliliyi zəiflik kimi deyil, zənginlik və inkişaf potensialı kimi qəbul edir. Bu baxış tərzi həm müəllimlərin, həm də valideynlərin təhsil sisteminə və uşaqlara olan münasibətini dəyişir. İnklüziv məktəbdə uşaqlar təkcə akademik bilik deyil, həm də empati, tolerantlıq və sosial məsuliyyət kimi vacib həyat bacarıqları qazanırlar. Bu da onları gələcəkdə daha vətəndaş yönümlü və sosial baxımdan yetkin fərdlər kimi formalaşdırır. Beləliklə, inklüziv təhsil yalnız fiziki məkana daxil etməklə bitmir, o, bütöv bir pedaqoji və psixoloji yanaşma formasıdır.

İnklüziv təhsilin Azərbaycanda tətbiqi və normativ baza

Azərbaycanda inklüziv təhsilin tətbiqi məsələsi son illərdə dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən birinə çevrilib. Bu sahədə bir sıra qanunvericilik aktları qəbul edilib və təhsil sisteminin strukturuna müəyyən dəyişikliklər daxil edilib. 2018-ci ildə “Azərbaycan Respublikasında inklüziv təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Proqramı (2018–2024-cü illər)” təsdiq olunaraq bu istiqamətdə sistemli islahatlara başlanılıb. Sözügedən proqram çərçivəsində əsas məqsəd fiziki və zehni məhdudiyyətli, sosial cəhətdən həssas və digər müxtəlif təbəqələrdən olan uşaqların ümumi təhsil mühitinə inteqrasiyasını təmin etməkdir. Təhsil haqqında Qanunun 5-ci maddəsində inklüziv təhsil prinsipi xüsusi vurğulanır və bu hüquq istənilən təhsil səviyyəsində dövlət zəmanəti altında tanınır. Həmçinin “Əlilliyi olan şəxslərin hüquqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda inklüziv təhsilin təmin edilməsi birbaşa dövlətin öhdəliyi kimi təsbit olunur.

Hazırda inklüziv təhsilin tətbiqi əsasən pilot layihələr, seçilmiş məktəblər və bəzi bölgə təhsil idarələri çərçivəsində aparılır. Lakin bu prosesin genişləndirilməsi üçün kadr hazırlığı, maddi-texniki baza, metodiki təminat və ictimai maarifləndirmə sahəsində hələ də müəyyən çətinliklər qalmaqdadır. Müəllimlərin inklüziv yanaşma üzrə ixtisasartırma təlimlərinə cəlb olunması və məktəblərdə psixoloq, loqoped, tifloped və digər dəstək mütəxəssislərinin fəaliyyət göstərməsi prosesin effektivliyini artırmaq baxımından zəruridir. Azərbaycanda bu sahədə görülən işlər ilkin olsa da, beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq davamlı islahatlar aparılır və inklüziv təhsil prinsiplərinin təhsil sisteminə tam şəkildə inteqrasiyası üçün zəmin yaradılır.

Müəllimlərin rolu və pedaqoji hazırlıq

İnklüziv təhsilin uğurlu tətbiqində əsas həlledici fiqur müəllimdir. Çünki inklüziv sinifdə tədris prosesi standart sinifdən fərqli olaraq daha çox fərdi yanaşma, səbr və çeviklik tələb edir. Müəllim yalnız bilik ötürən deyil, eyni zamanda fərqlilikləri anlayan, qəbul edən və hər bir şagirdin potensialını üzə çıxarmağa çalışan şəxs olmalıdır. Bu səbəbdən də inklüziv təhsildə pedaqoji hazırlıq və müəllimlərin ixtisasartırması müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Müəllimlər inklüziv siniflərdə davranış strategiyaları, fərqli öyrənmə tərzləri, adaptiv materialların hazırlanması, alternativ qiymətləndirmə metodları və şagirdlərlə empatik ünsiyyət bacarıqları üzrə xüsusi təlimlər almalıdırlar. Bu təlimlər sadəcə nəzəri deyil, praktik və simulyasiya əsaslı olmalıdır ki, real vəziyyətlərdə effektiv tətbiq mümkün olsun.

Azərbaycanda müəllimlərin inklüziv təhsilə hazırlığı məqsədilə müxtəlif yerli və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən təlimlər və proqramlar həyata keçirilir. Təhsil İnstitutu, BMT-nin Uşaq Fondu (UNICEF), Avropa İttifaqı və yerli QHT-lər bu sahədə pilot layihələrlə müəllim hazırlığı prosesinə dəstək verirlər. Buna baxmayaraq, inklüziv təhsil üzrə ixtisaslaşmış müəllimlərin sayı hələ də kifayət qədər deyil. Hər bir müəllim inklüziv təlim mühitində öz rolunu dərk etməli, yalnız akademik deyil, həm də sosial və emosional dəstəkləyici olmalıdır. Beləliklə, inklüziv təhsil sisteminin uğurlu qurulması üçün pedaqoqların rolu təkcə tədris deyil, həm də sosial inteqrasiya və emosional dayaq missiyasını da əhatə edir. Bu isə təhsildə bərabərliyin gerçək mənada həyata keçməsi deməkdir.

Bununla belə, inklüziv təhsil sistemi bəzi çətinliklərlə də müşayiət olunur. İnfrastrukturun uyğunlaşdırılması, müəllim və dəstək heyətinin çatışmazlığı, tədris materiallarının azlığı və ictimai rəylə bağlı çətinliklər bu sistemin tətbiqini çətinləşdirə bilər. Əgər məktəbdə lazımi şərait – lift, pandus, xüsusi dərs vəsaitləri, fərdi müəllim və psixoloq yoxdur, bu zaman inklüzivlik yalnız kağız üzərində qalır. Eyni zamanda siniflərdə şagird sayının çoxluğu və müəllimlərin əlavə yüklənməsi də bu modelə mənfi təsir göstərə bilər. Ona görə də inklüziv təhsilin effektivliyi üçün sistemli yanaşma, davamlı dəstək və bütün tərəflərin iştirakı vacibdir.

Beynəlxalq təcrübələr və Azərbaycana uyğunluq

Dünya ölkələrinin təcrübəsində inklüziv təhsil sahəsində müxtəlif modellər tətbiq olunub. Məsələn, İtaliyada artıq 1977-ci ildən etibarən xüsusi məktəblər ləğv olunmuş və bütün uşaqlar ümumi məktəblərdə birgə təhsil almağa başlamışdır. İslandiya, Finlandiya, Norveç və Kanada kimi ölkələrdə inklüzivlik yalnız hüquqi sənədlərdə deyil, real sinif təcrübəsində həyata keçirilir. Bu ölkələrdə inklüziv təhsilin inkişafı müəllim hazırlığı, ictimai maarifləndirmə və dəstək strukturlarının gücləndirilməsi ilə müşayiət olunub. Bəzi ölkələrdə isə “Resurs Mərkəzləri” və ya “Mobil Dəstək Qrupları” yaradılaraq məktəblərə yerində metodik və psixoloji yardım göstərilir.

Azərbaycan bu ölkələrin təcrübəsini nəzərə alaraq özünəməxsus model formalaşdırmağa çalışır. Burada əsas məsələ beynəlxalq praktikanı olduğu kimi kopyalamaq deyil, onu yerli sosial və mədəni reallıqlara uyğun şəkildə adaptasiya etməkdir. Azərbaycanda həm şəhər, həm kənd məktəbləri arasında inklüziv imkanlar fərqlənir. Ona görə də bölgələr üzrə ehtiyacların dəqiq təhlili aparılmalı və resurslar bərabər paylanmalıdır. Eyni zamanda Azərbaycan cəmiyyətində ailə dəyərlərinin güclü olması bu prosesi sürətləndirə bilər – sadəcə düzgün yanaşma və təşviq lazımdır.

İnklüziv təhsil hər kəsin bərabər hüquqlarla və imkanlarla təhsil alma haqqını təmin edən, həm insani, həm də strateji baxımdan vacib bir modeldir. Bu yanaşma təhsili yalnız elmi bilik ötürən bir sistemdən çıxararaq cəmiyyətin bütövlüyünü və insan hüquqlarını dəstəkləyən mühüm bir vasitəyə çevirir. Azərbaycanın inklüziv təhsilə keçidi hələ tam başa çatmamış olsa da, son illərdə bu sahədə atılan addımlar təqdirəlayiqdir və sistemli şəkildə davam etdirilməlidir. Bütün uşaqların təhsilə bərabər çıxışı yalnız təhsil deyil, eyni zamanda sosial ədalətin, demokratiyanın və inkişafın göstəricisidir. İnklüzivlik cəmiyyətin mənəvi səviyyəsini və birlik mədəniyyətini artırır. Hər bir müəllim, valideyn, dövlət qurumu və ictimai təşkilat bu prosesi dəstəkləməli, təhsildə bərabərliyin reallaşması üçün əməkdaşlıq etməlidir. Yalnız bu halda biz hər bir uşağın fərdi imkanlarını dəyərləndirən, cəmiyyətə töhfə verən sağlam və güclü nəsil yetişdirə bilərik.

Ən Çox Verilən Suallar