İnsulin Dirənci: Əlamətləri, Klinik Gedişatı

Son onilliklərdə qida rasionunda, həyat tərzində və fiziki aktivlik səviyyəsində baş verən dəyişikliklər bir sıra metabolik pozğunluqların yayılmasına səbəb olub. Bu problemlər içərisində insulin dirənci xüsusi yer tutur. İnsulin dirənci birbaşa şəkərli diabet, piylənmə, ürək-damar xəstəlikləri və digər ciddi pozğunluqlar üçün zəmin yaradır. Çox zaman bu sindromun ilkin mərhələləri əlamətsiz keçir və insanlar gec diaqnoz alırlar. Halbuki vaxtında aşkarlanması və düzgün müdaxilə edilməsi gələcəkdə bir çox fəsadların qarşısını ala bilər. İnsulin dirənci yalnız tibb elminin yox, həm də ictimai səhiyyə siyasətinin diqqət mərkəzində olan vacib problemdir. Bu sindromun mahiyyətini, yaranma səbəblərini, diaqnostikasını və qarşısının alınma yollarını düzgün bilmək hər bir fərd üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

İnsulin dirəncinin fizioloji mahiyyəti

İnsulin bədəndə qlükoza mübadiləsini tənzimləyən əsas hormonlardan biridir. Mədəaltı vəzi (pankreas) tərəfindən ifraz olunan insulin, qan şəkərinin hüceyrələrə daşınmasını təmin edir. Lakin bəzi hallarda hüceyrələr insulinin təsirinə qarşı həssaslığını itirir. Bu zaman insulin dirənci yaranır. Belə olduqda, pankreas qanda şəkər səviyyəsini normada saxlamaq üçün daha çox insulin ifraz etməyə məcbur qalır. Uzun müddət davam edən hiperinsulinemiya (qanda insulin səviyyəsinin yüksək olması) isə sonda pankreasın tükənməsi, 2-ci tip şəkərli diabet, piylənmə və digər metabolik pozğunluqlara səbəb olur. İnsulin dirəncinin əsas mexanizmi hüceyrə səviyyəsində insulin reseptorlarının və ya siqnal ötürücü zəncirin funksiyasının pozulması ilə bağlıdır.

İnsulin dirəncinin yaranma səbəbləri və risk faktorları

Bu sindromun yaranmasına bir sıra faktorlar təsir edir. Ən başlıca risk amili genetik meyillilik və ailəvi şəkərli diabetin mövcudluğudur. Eyni zamanda, piylənmə, xüsusilə qarın piylənməsi, qeyri-sağlam qidalanma, şəkər və sürətli karbohidratların yüksək miqdarda qəbulu, fiziki passivlik, xroniki stress, yuxu pozğunluqları insulin dirəncinin yaranmasını sürətləndirir. Həmçinin, bəzi hormon pozğunluqları (polikistik yumurtalıq sindromu, Kushing sindromu və s.), bəzi dərman preparatları və qeyri-sağlam həyat tərzi risk faktorları sırasındadır. Piylənmə və insulin dirənci arasında qarşılıqlı əlaqə var: piy toxumasında baş verən iltihabi proseslər və yağ turşularının qanda artması insulin təsirini zəiflədir.

İnsulin dirəncinin əlamətləri və klinik gedişi

İnsulin dirənci çox zaman gizli inkişaf edir və uzun müddət özünü biruzə vermir. Bəzi insanlarda hədsiz yorğunluq, yuxululuq, acqarına tez-tez aclıq hissi, konsentrasiya pozğunluğu, dəri səthində tünd ləkələr (akantosis nigrikans), arıqlamaq çətinliyi, xüsusilə qarın bölgəsində piylənmə müşahidə edilir. Bəzən qadınlarda menstrual sikl pozğunluqları, sonsuzluq, kişilərdə isə cinsi funksiyanın zəifləməsi baş verir. İnsulin dirəncinin uzunmüddətli fəsadları arasında 2-ci tip şəkərli diabet, hipertoniya, ürək-damar xəstəlikləri, qaraciyər piylənməsi və bəzi xərçəng növləri yer alır. Xəstəliyin ilkin mərhələsində bu əlamətlərə diqqət yetirmək və vaxtında tibbi məsləhət almaq vacibdir.

Diaqnostika üsulları və testlər

İnsulin dirəncinin aşkarlanması üçün müxtəlif laborator testlər tətbiq olunur. Ən çox istifadə edilən göstəricilərdən biri acqarına insulin və qlükoza səviyyəsinin ölçülməsidir. Bundan əlavə, HOMA-IR (Homeostatic Model Assessment of Insulin Resistance) indeksi, OGTT (oral qlükoza yüklənmə testi), HbA1c (qlikozilləşmiş hemoglobin) kimi göstəricilər də diaqnostikada əhəmiyyətlidir. Bəzən qarın nahiyəsində piylənmə və arterial təzyiqin yüksək olması da insulin dirəncinin dolayısı əlamətləri kimi qiymətləndirilir. Diaqnostikanın məqsədi risk qrupunda olan şəxsləri vaxtında aşkar etmək və müvafiq tədbirlər görməkdir.

İnsulin Dirəncinin Hesablanması: HOMA-IR və Digər İndekslər

İnsulin dirəncinin laborator şəkildə dəyərləndirilməsi üçün ən geniş istifadə edilən göstərici HOMA-IR (Homeostasis Model Assessment of Insulin Resistance) indeksidir. Bu indeks orqanizmdə insulin və qlükozanın acqarına səviyyəsinə əsaslanaraq, insulinə qarşı həssaslığın azalıb-azalmadığını göstərir. HOMA-IR-in hesablanması üçün xüsusi formuldan istifadə edilir: HOMA-IR = (Acqarına insulin (mIU/L) × Acqarına qlükoza (mmol/L)) / 22.5. Bu göstərici 2,7-dən yüksək olduqda insulin dirənci olduğu ehtimal edilir.
Bir çox klinikada digər alternativ testlərdən – QUICKI (Quantitative Insulin Sensitivity Check Index) və Matsuda indeksi – də istifadə olunur. Bəzi hallarda OGTT (oral qlükoza tolerantlıq testi) ilə iki və ya üç ölçü zamanı insulin səviyyələri təhlil edilir. Uşaqlarda və hamilə qadınlarda isə normativlər fərqli ola bilər. İnsulin dirəncinin hesablanmasında əldə olunan göstəricilərin doğru şərhi üçün klinik şərait, yaş, cins və bədən çəkisi kimi fərdi faktorlar da nəzərə alınmalıdır. Düzgün qiymətləndirmə üçün laborator analizlərin eyni vaxtda və eyni cihazda aparılması vacibdir.

S dnis (Standart Deviasiya) və Klinik Tətbiq

Standart deviasiya (S dnis, SD – standard deviation) biotibbi tədqiqatlarda və klinik statistikada ölçülən göstəricilərin ortalamadan nə qədər yayıldığını göstərən vacib statistik göstəricidir. Insulin dirəncinin tədqiqində və pasiyent qruplarının müqayisəsində SD böyük əhəmiyyət daşıyır. Məsələn, bir tədqiqatda insulin və ya HOMA-IR göstəricilərinin ortalama dəyəri və SD-si göstərilərsə, bu, populyasiyada insulin səviyyələrinin sabit, yoxsa çox dəyişkən olduğunu anlamağa imkan verir. Klinik protokollarda hər hansı parametrin “normal aralıq” və ya “patoloji hədd” kimi müəyyənləşdirilməsi məhz bu statistik əsaslara dayanır.
Misal üçün, bir pasiyent qrupunda HOMA-IR orta 2,5 ± 0,6 SD şəklində verilərsə, əksər pasiyentlərin dəyərləri 1,9–3,1 aralığında olacaq. SD yüksək olduqda isə, göstəricilərdə fərqliliyin çox olduğunu bildirir ki, bu da nəticələrin etibarlılığını azalda bilər. Bu səbəbdən insulin dirəncinin populyasiya səviyyəsində monitorinqində və tədqiqatlarda SD göstəricisi ciddi nəzərə alınmalıdır.

Statistik Göstəricilərin Kliniki Əhəmiyyəti və Yorumlanması

İnsulin dirəncinin statistik göstəriciləri həkimlərin klinik qərar verməsində, risk qruplarının seçilməsində və müalicə səmərəliliyinin monitorinqində əvəzsiz rol oynayır. Sadəcə HOMA-IR dəyərinin yüksək olması kifayət deyil – onun cəmiyyət və ya pasiyent qrupu üçün ortalama göstəricilər, SD və digər statistik parametrlərlə müqayisəsi lazımdır. Beləliklə, klinik praktikada həkim pasiyentin göstəricisinin populyasiyanın hansı faiz aralığında yerləşdiyini, fəsad riskinin yüksək olub-olmadığını dəqiq analiz edə bilər. Statistik metodlarla alınan nəticələr eyni zamanda fərdi müalicə planının hazırlanmasına, pasiyentin dinamik nəzarətinə və profilaktik tədbirlərin vaxtında görülməsinə kömək edir.
Tədqiqatlarda “ortalama ± SD” və ya “median (minimum–maksimum)” kimi nəticə təqdimatı həkimlərin klinik şəraitə uyğun qərar verməsini asanlaşdırır. İnsulin dirənci ilə bağlı statistik məlumatlar ölkədə səhiyyə strategiyasının formalaşmasında da mühüm rol oynayır.

İnsulin dirəncinin qarşısının alınması və həyat tərzi dəyişikliyi

Bu sindromun inkişafının qarşısını almaq üçün həyat tərzi dəyişiklikləri əsas rol oynayır. Sağlam qidalanma – şəkər və sadə karbohidratların, trans yağların minimuma endirilməsi, lifli qida, tərəvəz, meyvə və tam taxıl məhsullarının rasiona əlavə olunması tövsiyə edilir. Həftə ərzində ən azı 150 dəqiqə fiziki aktivlik (gəzinti, üzgüçülük, idman zalı və s.) insulin həssaslığını artırır. Bədən çəkisinin 5-10% azalması belə insulin dirəncinin azalmasına səbəb olur. Stressin idarə olunması, yuxu rejiminin tənzimlənməsi və zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq da vacibdir. Ən əsası, ailəsində şəkərli diabet və ya piylənmə olanlar vaxtaşırı müayinələrdən keçməlidir.

İnsulin dirəncinin farmakoloji müalicəsi

İnsulin dirəncinin əsas müalicə üsulu həyat tərzi dəyişikliyidir. Lakin bəzi hallarda, xüsusilə piylənmə və riskli hallarda, dərman müalicəsi tətbiq olunur. Ən geniş istifadə olunan preparat metformindir. Bu dərman qaraciyərdə qlükoza sintezini azaldır, əzələ və yağ toxumasında insulin həssaslığını artırır. Bəzən tiazolidindionlar, GLP-1 analoqları və digər preparatlar da təyin edilir. Hər bir halda dərman seçimi və dozalanması endokrinoloq tərəfindən fərdi yanaşma əsasında müəyyən edilir. Müalicənin effektivliyi müntəzəm laborator nəzarət və həkim məsləhəti tələb edir.

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə insulin dirənci

Son illər uşaqlarda və yeniyetmələrdə də insulin dirənci və piylənmə halları artmaqdadır. Səbəb kimi kompüter və smartfonlardan həddindən artıq istifadə, fast-food qidaların populyarlığı, fiziki aktivliyin azalması göstərilir. Uşaqlarda insulin dirəncinin qarşısının alınması üçün məktəblərdə maarifləndirmə proqramları, valideynlərin bilgiləndirilməsi və sağlam həyat tərzinin təşviqi önəmlidir. Uşaqlarda aşkar olunan insulin dirənci gələcəkdə erkən yaşda diabet, hipertoniya və metabolik sindromun yaranmasına səbəb ola bilər.

İnsulin dirəncinin cəmiyyətə və səhiyyəyə təsiri

Bu sindromun yayılması ictimai səhiyyəyə böyük yük gətirir. İş qabiliyyətinin azalması, müalicə xərclərinin artması, xəstəliklə əlaqəli ölüm hallarının çoxalması cəmiyyət üçün ciddi sosial-iqtisadi problemlər yaradır. İnsulin dirəncinin erkən aşkarlanması və qarşısının alınması ölkədə diabet və ürək-damar xəstəliklərinin azaldılmasında böyük rol oynayır. Həm səhiyyə sistemi, həm də cəmiyyət bu istiqamətdə birgə tədbirlər görməlidir.

İnsulin dirənci müasir həyat tərzi ilə bağlı olan, təkcə tibb sahəsində deyil, həm də sosial, iqtisadi və psixoloji baxımdan mühüm problemlər yaradan sindromdur. Onun qarşısının alınması və müalicəsi üçün fərdi məsuliyyət, ailə dəstəyi, cəmiyyətin və səhiyyə qurumlarının koordinasiyalı fəaliyyəti zəruridir. Vaxtında aşkarlanma, düzgün qidalanma, fiziki aktivlik və mütəmadi tibbi nəzarət uzunmüddətli sağlam həyat üçün ən vacib şərtlərdəndir. Bu məsələyə laqeyd yanaşmaq gələcəkdə daha ciddi fəsadlara yol aça bilər.

Ən Çox Verilən Suallar