Müasir iqtisadi münasibətlərdə sənədləşmə prosesi yalnız hüquqi baxımdan deyil, həm də maliyyə və vergi nəzarəti baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ticarət əməliyyatlarında mal və xidmətlərin təqdim olunması zamanı tərəflər arasında yaranan əsas sənədlərdən biri də “invoys” adlandırılan sənəddir. Bu söz gündəlik işgüzar yazışmalarda, gömrük sənədlərində və beynəlxalq ticarət praktikasında geniş şəkildə işlədilir. Azərbaycanda isə bu termin çox vaxt “hesab-faktura”, “ticarət qaiməsi” və ya “ödəmə sənədi” kimi qarşılanır. İnteraktiv dövrdə invoysun rəqəmsal formaları da geniş yayılıb və bu sənədin hüquqi statusu, struktur xüsusiyyətləri və istifadəsi barədə məlumatlı olmaq ticarət iştirakçıları üçün olduqca vacibdir.
Invoys Nədir?
Invoys (ingiliscə: invoice) — hər hansı bir mal və ya xidmətin təqdim olunmasını təsdiqləyən və alıcıya həmin əməliyyat üzrə borcun məbləğini bildirən rəsmi ticarət sənədidir. Sənəd adətən satıcı tərəfindən tərtib olunur və alıcıya təqdim edilir. Burada malların adı, miqdarı, vahid qiyməti, ümumi məbləğ, təqdimat tarixi və digər ödəniş detallarına dair məlumatlar qeyd olunur.
Azərbaycanda bu sənədin rəsmi qarşılığı “hesab-faktura” və ya “qaimə-faktura” kimi tanınır. Qanunvericilik baxımından invoys vergi öhdəliklərinin müəyyən edilməsi və mühasibat uçotunun aparılması üçün əsas sənədlərdən biridir.
Invoysun Hüquqi Statusu
Azərbaycan Respublikasının vergi və mühasibat qanunvericiliyində invoys rəsmi sənəd kimi tanınır. Vergi Məcəlləsinə və “Mühasibat uçotu haqqında” Qanuna əsasən, kommersiya əməliyyatları zamanı təqdim olunan mallar və ya göstərilən xidmətlər üçün tərtib olunan invoys alıcı ilə satıcı arasında hüquqi öhdəliklər yaradır.
Eyni zamanda, gömrük orqanlarında invoys sənədi idxal və ixrac əməliyyatlarının rəsmiləşdirilməsi zamanı əsas sənədlərdən biri hesab olunur. Gömrük dəyərinin müəyyənləşdirilməsi, vergi və rüsumların hesablanması məhz bu sənəd əsasında həyata keçirilir.
Invoysun Əsas Tərkib Hissələri
Hüquqi və kommersiya cəhətdən düzgün tərtib olunmuş invoys aşağıdakı bölmələrdən ibarət olmalıdır:
- Sənədin adı və nömrəsi
- Tərtib olunduğu tarix
- Satıcının tam adı, VÖEN-i və əlaqə məlumatları
- Alıcının tam adı və VÖEN-i
- Mal və ya xidmətin adı və təsviri
- Miqdar və vahid qiymət
- Ümumi məbləğ (ƏDV daxil və ya istisna)
- Ödəniş şərtləri (müddət, bank rekvizitləri və s.)
- Satıcının imzası və möhürü (elektron və ya fiziki)
Dəqiq və tam məlumatlarla doldurulmuş invoys mübahisəli halların qarşısını alır və şəffaf mühasibatlıq aparmaq üçün əsas verir.
Invoysun Növləri
Fəaliyyət sahəsindən və əməliyyatın xarakterindən asılı olaraq invoyslar müxtəlif formalarda tətbiq edilir:
- Proforma invoys: Öncədən, malların faktiki göndərilməsindən əvvəl tərtib olunur və niyyət sənədi kimi çıxış edir. Əsasən təklif xarakteri daşıyır.
- Kommersiya invoys: Əsas əməliyyat sənədidir və faktiki satış həyata keçirildikdə tərtib edilir.
- Gömrük invoys: İdxal və ixrac əməliyyatlarında təqdim olunur və malların qiymətini, mənşəyini və tərkibini göstərir.
- Elektron invoys (e-invoice): Rəqəmsal formada sistemlər vasitəsilə göndərilir və elektron imza ilə təsdiqlənir. Azərbaycanda “Elektron Qaimə” sistemi ilə inteqrasiya olunmuşdur.
Invoys ilə Qaimə-Faktura Arasındakı Fərq
Bəzi hallarda “invoys” və “qaimə-faktura” anlayışları qarışdırılır. Əslində bu iki sənəd məqsəd və tətbiq sahəsinə görə fərqlənir:
- Invoys — əsasən ticarət əməliyyatlarında alıcıya təqdim olunan borc sənədidir.
- Qaimə-faktura — vergi uçotu məqsədilə təqdim olunur və ƏDV məbləğini də əhatə edir.
Əgər hər iki funksiyanı bir sənəd yerinə yetirirsə, bu zaman həmin sənəd həm invoys, həm də qaimə funksiyasını eyni anda daşıya bilər. Bu baxımdan elektron invoyslar (e-qaimələr) daha geniş hüquqi baza təmin edir.
Invoysun Rəqəmsallaşması
Azərbaycanda “Elektron Qaimə-Faktura” sistemi vasitəsilə invoysların rəqəmsal tərtibi və göndərilməsi sürətlə yayılmaqdadır. E-invoice sisteminin üstünlükləri aşağıdakılardır:
- Əl işindən və kağız sənədlərdən azad edir
- Mühasibatlıqda operativlik və dəqiqlik yaradır
- Məlumatlar arxivləşdirilir və itki riski minimuma enir
- Elektron imza ilə təsdiqləndiyi üçün hüquqi qüvvəyə malik olur
Dövlət Vergi Xidməti və “e-taxes.gov.az” portalı vasitəsilə bu sənədlərin rəqəmsal mübadiləsi təmin edilir.
Beynəlxalq Ticarətdə Invoysun Rolu
Beynəlxalq ticarət əməliyyatlarında invoys əsas sənədlərdən biridir. İdxalçı ölkənin gömrük orqanları məhz bu sənədə əsasən malın dəyərini və vergi öhdəliklərini hesablayır. Invoys olmadan nə gömrük rəsmiləşdirilməsi aparıla bilər, nə də ödəniş əməliyyatı həyata keçirilə bilər.
Beynəlxalq invoys sənədlərində adətən aşağıdakı məlumatlar qeyd olunur:
- Göndərən və qəbul edən tərəflərin ünvanları
- Yükün mənşə ölkəsi
- İSO kodlar
- H.S. kodları (Gömrük nomenklaturası)
- Çatdırılma şərtləri (INCOTERMS)
Bu məlumatlar olmadan sənəd yarımçıq sayılır və hüquqi etibarlılığını itirə bilər.
Invoysun Praktik Əhəmiyyəti
- Tərəflər arasında şəffaflıq yaradır
- Ödəniş və borc öhdəliklərini rəsmiləşdirir
- Mühasibat və vergi uçotu üçün hüquqi əsas yaradır
- Maliyyə nəzarəti və daxili audit proseslərini dəstəkləyir
- Beynəlxalq əməliyyatlarda gömrük prosedurlarını asanlaşdırır
İri müəssisələrdən tutmuş mikro sahibkarlara qədər bütün kommersiya subyektləri üçün düzgün invoys sisteminin tətbiqi maliyyə təhlükəsizliyi və qanunvericiliyə uyğun fəaliyyət üçün vacibdir.
Invoys müasir ticarət və maliyyə sistemində danılmaz əhəmiyyətə malik sənəddir. Onun düzgün tərtibi və istifadəsi yalnız hüquqi mübahisələrin qarşısını almaqla kifayətlənmir, həm də şəffaf maliyyə uçotu və vergi nəzarəti üçün etibarlı baza yaradır. İstər daxili bazarda, istərsə də beynəlxalq ticarət münasibətlərində invoysun rolu həm hüquqi, həm də praktiki baxımdan həlledicidir. Rəqəmsallaşan dünyada bu sənədin elektron formada istifadəsi isə sürət, səmərəlilik və təhlükəsizlik baxımından əlavə üstünlüklər qazandırır. Sahibkarlar, mühasiblər və iqtisadi aktorlar üçün invoysun strukturu, tətbiqi və hüquqi təsiri ilə bağlı biliklərin artırılması, onların uğurlu və qanuni fəaliyyətinə birbaşa təsir edir.
Ən Çox Verilən Suallar
İnvoys — mal və ya xidmət təqdim edildikdən sonra alıcıya göndərilən, ödəniş məbləğini və şərtlərini göstərən rəsmi sənəddir. Satıcı tərəfindən hazırlanır və hüquqi öhdəlik yaradır.
İnvoys borcun göstərildiyi ticarət sənədidir, qaimə-faktura isə vergi məqsədilə təqdim olunan rəsmi sənəddir. Bəzən hər iki funksiyanı bir sənəd yerinə yetirə bilər.
Proforma invoys ilkin təklif xarakteri daşıyan və mallar göndərilmədən əvvəl təqdim olunan sənəddir. Bu sənəd ödəniş və ya sifariş təsdiqi üçün istifadə olunur.
Bəli, elektron imza ilə təsdiqlənmiş elektron invoys hüquqi qüvvəyə malikdir. Azərbaycanda bu sistem Dövlət Vergi Xidməti tərəfindən idarə olunur.
İnvoysda satıcının və alıcının məlumatları, malların adı və miqdarı, qiymət, ödəniş şərtləri, ümumi məbləğ, tarix və sənədin nömrəsi qeyd olunmalıdır.
İnvoys gömrük rəsmiləşdirilməsi, vergi hesablaması və ödəniş əsaslandırılması üçün beynəlxalq ticarətdə əsas sənədlərdən biridir.
Tövsiyə olunmur. İnvoys olmadan hüquqi öhdəliklər qeyri-müəyyən qalır və vergi, mühasibatlıq baxımından problemlər yarana bilər.
Əgər satıcı ƏDV ödəyicisidirsə, invoysda ƏDV ayrıca qeyd edilməli və ümumi məbləğə əlavə olunmalıdır.
Elektron invoys xüsusi sistemlərdə (məsələn, e-taxes.gov.az) hazırlanaraq elektron imza ilə təsdiqlənir və qarşı tərəfə e-mail və ya sistem üzərindən təqdim olunur.
Əgər sənəddə imza, tarix, VÖEN, məhsulun adı və ödəniş şərtləri düzgün göstərilməyibsə, invoys hüquqi qüvvəsini itirə bilər.
