İpəkqurdu tarixən insanların həyatında xüsusi əhəmiyyət kəsb edən dünya iqtisadiyyatında xüsusilə tekstil sənayesində əvəzsiz rolu olan canlılardan biridir.Bu kiçik lakin strateji əhəmiyyətə malik olan həşərat qədim dövrlərdən bəri ipək istehsalının əsas mənbəyidir.İpəkqurdu sadəcə kənd təsərrüfatı və sənaye sahəsində deyil həm də tarixi mədəni və iqtisadi baxımdan insan həyatına birbaşa təsir edən canlı növlərindəndir.
İpəkqurdu latınca Bombyx mori ipək sapının əldə olunmasında istifadə edilən ən məşhur və geniş yayılmış növdür.Bu həşərat min illərdir insanlar tərəfindən süni şəkildə yetişdirilir və ev şəraitində saxlanılır.Dünyada ipək istehsalı sahəsində aparılan bütün proseslərin təməlində məhz ipəkqurdu və onun yaratdığı barama dayanır. Azərbaycan da ipəkçilik sahəsində zəngin tarixə və ənənəyə malik ölkələrdən biri sayılır.İpəkqurdu Azərbaycanda əsrlər boyu kənd təsərrüfatının və sənətkarlığın vacib sahələrindən biri olub və ölkənin bir sıra bölgələrində hələ də ipəkçilik ənənələri yaşadılır.
İpəkqurdunun bioloji xüsusiyyətləri və həyat dövrü
İpəkqurdu kəpənəklər fəsiləsinə aid olan bir həşəratdır.Bu canlı əsasən tut yarpaqları ilə qidalanır və həyat dövrünün müəyyən mərhələsində özündən ipək sapı ifraz edərək barama hörür.Həmin barama ipək əldə etmək üçün əsas xammal hesab edilir.İpəkqurdunun həyat dövrü dörd əsas mərhələdən ibarətdir.Yumurta mərhələsi Dişi kəpənəklər yumurtalarını yarpaq və ya xüsusi səthlər üzərinə qoyur.Bu yumurtalar adətən 7-14 gün ərzində cücərir. Tırtıl mərhələsi Yumurtadan çıxan tırtıllar əsasən tut yarpaqları ilə qidalanır.Bu mərhələ təxminən 25-30 gün davam edir və tırtıllar bu müddətdə bir neçə dəfə dərilərini dəyişirlər. Barama mərhələsi Tam inkişaf edən tırtıl öz bədənindən ipək sapı ifraz edərək barama hörməyə başlayır.Bu proses 2-3 gün ərzində tamamlanır və tırtıl baramanın içərisində puplaşır. Kəpənək mərhələsi Baramanın içərisində pupluq dövrünü başa vuran həşərat kəpənək şəklində çıxır və yeni həyat dövrü başlayır. Əsasən ipək istehsalı üçün istifadə olunan baramalar kəpənəklər çıxmadan əvvəl toplanır ki ipək sapları bütöv və keyfiyyətli qalsın.
İpək sapının yaranması və xüsusiyyətləri
İpək sapı təbiətdə ən möhkəm və elastik təbii liflərdən biridir.İpəkqurdunun ifraz etdiyi bu liflər zərifliyinə baxmayaraq yüksək möhkəmliyə malikdir və öz parıltısı ilə seçilir.İpək sapının tərkibində əsasən fibroin və serisin adlı zülal maddələri olur.Fibroin əsas lif strukturu yaradır serisin isə lifləri bir-birinə yapışdırır. Bir ədəd baramadan orta hesabla 1000 metrə qədər ipək sapı əldə etmək mümkündür.Toplanmış baramalar xüsusi texnologiya ilə qaynadılır sapları ayrılır və ipək sapı emala göndərilir.İpəyin unikal xüsusiyyətlərinə görə ondan yüksək keyfiyyətli parçalar geyim əşyaları aksessuarlar və sənaye məhsulları hazırlanır.
İpəkçiliyin tarixi və ipəkqurdunun mənşəyi
İpəkçilik min illərdir dünyanın bir çox ölkəsində məşhur sənətkarlıq sahəsi hesab olunur.Tarixi mənbələrə görə ipək istehsalının və ipəkqurdunun vətəni qədim Çindir.Əfsanəyə görə eramızdan əvvəl 3-cü minillikdə Çin imperatorunun xanımı Si Linçi təsadüfən ipəkqurdunun barama hörməsini kəşf edib və bu texnologiyanı inkişaf etdirib. Uzun müddət Çin imperiyası ipək istehsalının sirrini qoruyub saxlayıb.Daha sonra ipəkçilik elmi və sənəti Hindistan Orta Asiya Yaxın Şərq və Avropaya yayılıb.İpək Yolu vasitəsilə ipək məhsulları dünyaya yayılıb və bu sahənin qlobal inkişafına təkan verib.
Azərbaycanda ipəkçiliyin tarixi və inkişaf mərhələləri
Azərbaycan qədim ipəkçilik mərkəzlərindən biridir.Xüsusilə Şəki Basqal Gəncə Şamaxı və digər bölgələrdə ipək istehsalı tarixin dərin qatlarına gedib çıxır.Şəki şəhəri ipək istehsalı ilə dünyada tanınır.Burada yerləşən ipək fabriki və barama emalı müəssisələri ölkə iqtisadiyyatında əhəmiyyətli rol oynayır. Azərbaycan ipəkçiliyi Sovet dövründə yüksək inkişaf səviyyəsinə çatıb.Şəki Basqal Qəbələ və digər bölgələrdə minlərlə ton barama toplanıb və keyfiyyətli ipək istehsal edilib.Bu sahə həm yerli bazar həm də ixrac üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.Son illərdə dövlət dəstəyi ilə ipəkçiliyin inkişafı yenidən diqqət mərkəzinə çəkilib.İpəkqurdu bəslənməsi barama tədarükü və ipək məhsullarının istehsalı üzrə bir sıra layihələr həyata keçirilir.
İpəkqurdunun kənd təsərrüfatında əhəmiyyəti
İpəkçilik kənd təsərrüfatının gəlirli sahələrindən biri hesab olunur.İpəkqurdu bəslənməsi az xərclə yüksək gəlir əldə etməyə imkan verir.Xüsusilə kənd yerlərində yaşayan ailələr üçün əlavə qazanc mənbəyi yaradır.Bir neçə həftə ərzində barama əldə olunaraq satışa çıxarılır və nəticədə fermerlərin gəlirləri artır.Əlavə olaraq ipəkçiliyin inkişafı kənd yerlərində məşğulluğun artmasına səbəb olur.Tut bağlarının salınması ipəkqurdunun saxlanılması və emal prosesi kənd təsərrüfatında yeni iş yerləri yaradır.
İpəkqurdunun ekologiyaya təsiri
İpəkqurdu və ipəkçilik prosesi ekoloji cəhətdən təmiz hesab olunur.İpəkqurdu yalnız təzə tut yarpaqları ilə qidalanır və bu proses torpaq su və hava resurslarına zərər vermir.İpək istehsalı zamanı ətraf mühitə zərərli tullantılar yaranmır.Bu baxımdan ipəkçilik ekoloji dayanıqlı sahə kimi qiymətləndirilir.
İpək məhsullarının xüsusiyyətləri və istifadəsi
İpək məhsulları öz parıltısı yüngüllüyü və möhkəmliyi ilə fərqlənir.İpək parçalardan hazırlanan geyimlər bədənə rahatlıq verir dərinin nəfəs almasını təmin edir və zərif görünüş yaradır.Bundan əlavə ipək məhsulları uzunömürlüdür və dəfələrlə istifadə oluna bilir.İpəkdən paltar aksessuar şərf pərdə yataq dəsti və digər ev tekstili məhsulları hazırlanır.Bəzi hallarda tibbi sahədə və texnoloji sənayedə də ipək saplardan istifadə edilir.
İpəkqurdu yetişdirilməsinin əsas qaydaları
İpəkqurdu yetişdirmək üçün xüsusi şərait yaradılmalıdır.Əsas şərtlər bunlardırTut ağaclarının olması İpəkqurdu yalnız təzə tut yarpaqları ilə qidalanır.Təmiz və quru yer İpəkqurdu saxlanılan məkan gigiyenik olmalıdır. Optimal temperatur 25-28 dərəcə istilik təmin olunmalıdır. Rütubət göstəricisi 70-80 faiz nisbətən rütubətli hava lazımdır. Vaxtında qidalanma Tırtıllara gündə bir neçə dəfə təzə tut yarpaqları verilməlidir.Dəri dəyişmə zamanı diqqət Tırtıllar dəri dəyişdikdə narahat edilməməlidir.Bu qaydalara əməl edildikdə sağlam və keyfiyyətli barama əldə etmək mümkündür.
İpəkqurdu və ipəkçilik insanlıq tarixində mühüm yer tutur.Azərbaycanda bu sahənin inkişafı təkcə iqtisadi deyil həm də mədəni və sosial cəhətdən əhəmiyyətlidir.Bugün ölkəmizdə ipəkçiliyin yenidən dirçəldilməsi kənd təsərrüfatının gəlirli sahələrinin inkişafına dəstək verir.Yüksək keyfiyyətli ipək məhsullarının istehsalı həm yerli bazarın təminatını gücləndirir həm də ixrac potensialını artırır.Gələcəkdə müasir texnologiyalar və dövlət dəstəyi ilə ipəkçiliyin daha da geniş yayılacağı gözlənilir.
Ən çox verilən suallar
1. İpəkqurdu nədir?
İpəkqurdu tut yarpaqları ilə qidalanan barama hörən və ipək sapı əldə etmək üçün istifadə olunan həşərat növüdür.
2. İpəkqurdunun həyat dövrü neçə mərhələdən ibarətdir?
İpəkqurdunun həyat dövrü dörd mərhələdən ibarətdir yumurta tırtıl barama və kəpənək mərhələsi.
3. Baramadan necə ipək sapı əldə edilir?
Tırtıllar tərəfindən hörülən baramalar xüsusi texnologiya ilə işlənir qaynadılır və ipək sapları ayrılır.
4. Azərbaycanda ipəkçilik ən çox hansı bölgələrdə inkişaf edib?
Əsasən Şəki Basqal Gəncə və Şamaxı bölgələri ipəkçilik sahəsində tanınır.
5. İpək məhsullarının əsas üstünlükləri nələrdir?
İpək məhsulları yüksək keyfiyyətli parlaq yüngül möhkəm və zərif görünüşlüdür.
6. İpəkçiliyin kənd təsərrüfatına nə kimi faydası var?
İpəkçilik kənd yerlərində məşğulluq yaradır əlavə gəlir mənbəyi hesab olunur və kənd təsərrüfatının inkişafını stimullaşdırır.
7. İpəkqurdu hansı şəraitdə saxlanmalıdır?
Təmiz quru gigiyenik və optimal temperatur və rütubət olan mühitdə saxlanmalıdır.
8. İpəkçilik ekoloji baxımdan zərərsizdirmi?
Bəli ipəkçilik ətraf mühitə zərər vermədən həyata keçirilir və ekoloji cəhətdən təmiz sahə hesab olunur.
9. İpək sapı yalnız geyim üçün istifadə edilir?
Xeyr ipək sapı geyimdən başqa ev tekstili tibbi məhsullar və sənaye sahəsində də istifadə olunur.
10. Azərbaycanda ipəkçiliyin gələcək inkişaf perspektivləri necədir?
Dövlət dəstəyi və müasir texnologiyalar sayəsində ipəkçiliyin daha da inkişaf edəcəyi gözlənilir.
