İnsanın papilloma virusu—bəzən sadəcə HPV kimi tanıdığımız bu mikroskopik zərfsiz DNT virusu—müasir infeksion xəstəliklərin gündəlik leksikonunda ən çox rast gəlinən adlardan biridir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına əsasən, cinsi aktiv insanların təxminən 80 faizi həyatlarının hansısa mərhələsində HPV ilə qarşılaşır. Çoxlu genotipə malik virusun bəzi növləri dəridə sadə ziyillər yaradır, digərləri isə uşaqlıq boynu, anal, orofaringeal və penil xərçəng kimi ağır onkoloji xəstəliklərə yol açan yüksək onkogen potensial daşıyır. Virusun epidemioloji uğurunun sirri onun epitel hüceyrələrinə xüsusi tropizmində və uzun müddət simptomsuz qalmaq bacarığında gizlənir. İmmunitet sistemi əksər hallarda infeksiyanı təmizləsə də, bəzi hallarda latent faza illərlə davam edərək hüceyrə DNT-sinə inteqrasiya edir; belə vəziyyətdə E6 və E7 onkogen zülalları p53 və Rb kimi şiş əleyhinə zülalları deaktivləşdirir, nəhayət, mülayim infeksiya xərçəngə transformasiya ola bilir. Profilaktikanın ən təsirli yolu HPV peyvəndidir: 9-valent preparat hazırda yüksək riskli genotiplərin 90 faizini əhatə edir və immun yaddaş vasitəsilə uzunmüddətli qoruma təmin edir. Peyvəndlə yanaşı, müntəzəm skrininq, təhlükəsiz cinsi davranış və təhsil proqramları da virusun yayılmasına qarşı əsas sipər sayılır. Azərbaycanda Səhiyyə Nazirliyi 2023-cü ildən etibarən qızlarda 9–14 yaş arası peyvənd kampaniyasına start verərək regionda genişləndirilmiş immunlaşdırma strategiyasını qəbul etdi. Buna baxmayaraq, infeksiya barədə məlumatlılıq hələ tam yetərli deyil: əhali arasında “HPV yalnız qadın xərçəngidir” kimi stereotiplər geniş yayılıb. Virusun çoxsaylı üzünü anlamaq cəmiyyətin hər seqmenti üçün vacibdir, çünki erkən diaqnostika və profilaktik yanaşma ağır onkoloji nəticələrin qarşısını alır və milyonlarla insanın həyat keyfiyyətini qoruyur.
HPV-in molekulyar quruluşu və genotip müxtəlifliyi
HPV zərfsiz, ikizəncirli dövrəvi DNT daşıyan Papillomaviridae ailəsinin üzvüdür və kapsidini L1, L2 struktur zülalları formalaşdırır. L1 səth zülalının immunoqlobinlərlə asan reaksiyası peyvənd dizaynında əsas hədəfdir.
Hal-hazırda 200-dən çox genotip təsvir olunub; onların təxminən 40-ı anogenital epitelə tropikdir. 16, 18, 31, 33, 45 kimi növlər yüksək onkogen risk daşıyır, 6 və 11 isə ziyil və genital kondilomların 90 faizindən məsuldur.
Yoluxma yolları və epidemioloji risk faktorları
Virus əsasən dəri və selikli qişanın mikrozədələri üzərindən keçir; cinsi təmas, dəri–dəri kontakti, nadir hallarda doğuş kanalı vasitəsilə neonata ötürülür. Kondom infeksiyanı tam bloklamasa da yoluxma ehtimalını azaldır.
Risk faktorları sırasına erkən yaşda cinsi aktivlik, çoxsaylı partnyor, immunsuppresiya, siqaret çəkmə və KİV-lərdə yayılan yanlış məlumat səbəbindən peyvənddən imtina daxildir. Kişilərdə sünnətsiz olmaq penil HPV yoluxmasını 1,5 dəfə artırdığı göstərilir.
Kliniki təzahürlər: ziyillərdən karsinomaya
Aşağı riskli genotiplər dəri və mukozada papilloma adlanan yumşaq polipəbənzər törəmələrlə özünü göstərir. Bu ziyillər estetik diskomfort yaratsa da, onkoloji təhlükə daşımır və kriyoterapiya, elektrokoqulyasiya kimi üsullarla asanlıqla təmizlənir.
Yüksək riskli növlər isə uzun müddət simptomsuz qalaraq uşaqlıq boynu epitelində servikal intraepitelial neoplaziya (CIN) pillələri yaradır. CIN3 mərhələsi invaziv xərçəng öncəsi vəziyyət sayılır və vaxtında müalicə olunmazsa illər içində karsinomaya çevrilir.
Diaqnostika: PAP-smear, HPV DNA test və kolposkopiya
Servikal skrininqin qızıl standartı PAP-smeardir; hüceyrə sitologiyası anormal nüvələri aşkara çıxarır. Yüksək həssaslığa malik HPV DNA test pozitiv olduqda kolposkopiya və biopsiya diaqnostik protokola əlavə olunur.
Son illərdə E6/E7 mRNA testləri virusun onkogen aktivliyini birbaşa göstərdiyi üçün erkən müdaxilədə əhəmiyyətli alətə çevrilib. Azərbaycanda özəl laboratoriyalar artıq bu testi təklif edir, lakin hələ kütləvi skrininq proqramına daxil edilməyib.
Müalicə yanaşmaları: cərrahi, medikamentoz, immunmodulyator
Ziyillər üçün paylanmış kriyoterapiya və ya trixloroasetik turşu tətbiqi kifayət edir. Servikal lezyonlarda LEEP və ya konizasiya kimi minimal invaziv cərrahi üsullar ön plandadır.
Imiquimod və sinekatexin tərkibli topikal preparatlar lokal immun cavabı stimullaşdıraraq viral yükü azaldır. Onkoloji mərhələdə isə kimoradioterapiya və radikal cərrahi kombinasiya olunur.
HPV peyvəndləri: növlər, effektivlik, təhlükəsizlik
Hal-hazırda üç peyvənd mövcuddur: bivalent (16,18), kvadrivalent (6,11,16,18) və 9-valent (6,11,16,18,31,33,45,52,58). Klinik tədqiqatlar 9-valent peyvəndin servikal xərçəng yükünü 90%-ə qədər azaldacağını göstərir.
Təhlükəsizlik profili yüksəkdir; ən çox görülən yan təsir inyeksiya yerində ağrı və yüngül qızdırmadır. Anafilaksi halları milyonda <1 səviyyəsindədir. Dünya miqyasında 260 milyondan çox dozada tətbiq edilib və ciddi neqativ siqnal qeydə alınmayıb.
İctimai səhiyyə strategiyaları və Azərbaycan reallığı
Səhiyyə Nazirliyinin pilot peyvənd proqramı Bakının Nizami və Gəncə şəhərində həyata keçirilir; ilkin nəticələrdə peyvənd qəbul edən qızların sayı 70%-i keçib. Məktəbəsaslı model valideyn razılığına əsaslanır.
Skrininq tərəfdən isə PAP-smear hələ tam kütləviləşməyib; rayon poliklinikalarında logistika çatışmazlığı, məlumatlılığın aşağı olması diaqnostik boşluq yaradır. QHT-lərin maarifləndirici kampaniyaları bu boşluğu qismən azaltmağa çalışır.
Cinsi sağlamlıq təhsili və stiqma ilə mübarizə
HPV cinsi yolla keçən infeksiya olduğundan təhsil proqramlarında açıq müzakirə vacibdir. Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, erotik mövzular tabu sayıldığı məktəblərdə şagirdlərin doğru məlumat alma faizi 40%-dən aşağıdır.
Mediada “HPV yalnız qadın problemidir” narrativi kişilərin peyvənddən yayınmasına səbəb olur. Kişilərdə orofaringeal və anal xərçəng riskinin artması bu stereotipi wütlə geniş ictimai dialoqla aradan qaldırmağı zəruri edir.
| Genotip qrupu | Kliniki nəticə | Peyvənd əhatəsi | Müalicə strategiyası |
|---|---|---|---|
| 6, 11 | Genital ziyillər | Bütün peyvəndlər | Kriyoterapiya, imiquimod |
| 16, 18 | Uşaqlıq boynu xərçəngi | Bivalent, kvadrivalent, 9-valent | LEEP, konizasiya |
| 31, 33, 45, 52, 58 | Yüksək riskli CIN | 9-valent | Vigilant skrininq, cərrahi müdaxilə |
| 26, 53, 66 | Orta risk | Hələ peyvənd yoxdur | Fərdi risk monitorinqi |
İnsanın papilloma virusu epitel hüceyrələrinin gizlinində özünə səssiz məskən salaraq bəzən ziyillər qədər günahsız, bəzən isə onkoloji faciələr qədər ciddi nəticələr doğuran modern dövrün paradoksal patogenlərindəndir. Molekulyar biologiya sahəsində aparılan tədqiqatlar virusun onkogen mexanizmlərini aydınlaşdırdıqca peyvənd texnologiyası da inkişaf edərək daha geniş genotip spektrini əhatə etməyə başlayıb. Yüksək riskli növlərin səbəb olduğu uşaqlıq boynu xərçəngi bu gün artıq böyük ölçüdə qarşısı alına bilən xəstəlik kimi qəbul edilir; əsas şərt peyvəndləşmə, müntəzəm skrininq və cinsi sağlamlıq maarifçiliyinin sinerjisidir. Azərbaycanda həyata keçirilən pilot proqramlar ümidverici olsa da, region xəstəxanalarında laborator imkanların bərabər paylanması, məktəblərdə tabusuz təhsil modullarının tətbiqi və peyvənd barədə miflərin elmi arqumentlərlə dağıdılması hələ aktualdır. HPV-infeksiyasını tam məğlub etməyin yolu gender fərqi qoymadan cəmiyyəti birlikdə hərəkətə cəlb etməkdən keçir. Bioloji həqiqətlər göstərir ki, virus fərq qoymur; eləcə də profilaktika heç kimi kənarda saxlamamalıdır. İmmunlaşdırılmış nəsil, erkən diaqnoz, stiqmasız informasiya və məsuliyyətli davranış kombinasiyası gələcək onilliklərdə HPV-yə bağlı xərçəng yükünü tarixin səhifəsinə yazmaq potensialına malikdir.
Ən Çox Verilən Suallar
HPV əsasən cinsi təmas və ya dəridə mikrozədələrin təması ilə keçir. Kondom riski tam aradan qaldırmasa da 70 faizədək azalda bilir. Doğuş zamanı ana yoluxdursa virus körpəyə keçə bilər.
Tövsiyə olunan yaş aralığı 9–14-dür, çünki immun cavab daha güclü olur və cinsi aktivlik başlamamış qoruma təmin edilir. 26 yaşadək peyvənd effektivliyini böyük ölçüdə saxlayır.
Bəli, çünki oğlanlar virusu ötürə bilər və özləri də penil, anal, orofaringeal xərçəng riskinə məruz qalırlar. Kütləvi immunitet üçün hər iki cins peyvəndlənməlidir.
Xeyr, 200-dən çox genotipdən yalnız təxminən 14-ü yüksək onkogen risk daşıyır. Digərləri sadə ziyillər və ya heç bir simptom yaratmaya bilər.
İmmunitet sistemi çox zaman 1–2 il ərzində virusu təmizləyir. Ancaq bəzi hallarda latent formada qalır, dərmanı yoxdur. Peyvənd ən effektiv müdafiə üsuludur.
25–65 yaş arası qadınlar hər 3 ildən bir PAP-smear, yaxud hər 5 ildən bir HPV DNA test verməlidir. Risk faktorları varsa interval həkim məsləhəti ilə qısaldıla bilər.
Ev şəraitində ziyili kəsmək və ya yandırmaq infeksiyanı dərinləşdirə, çapıq və qanama yarada bilər. Dermatoloqa müraciət etmək təhlükəsizdir.
Hamiləlikdə invaziv prosedurlar məhdud olduğundan, ziyillər çox narahatlıq vermirsə doğuşdan sonra müalicə olunur. Həkim odlu tədavi və ya kriyoterapiya qərarını riskə uyğun verir.
Siqaret immun reaksiyanı zəiflədir və virusun persistensiya ehtimalını yüksəldir. Siqaret çəkən HPV-pozitiv qadınlarda xərçəngə keçid riski iki dəfə çoxdur.
Ən çox rast gəlinən yerli ağrı, şişkinlik, yüngül qızdırmadır. Baş gicəllənmə və ürəkbulanma nadir hallarda olur. Ciddi allergik reaksiya çox nadirdir və tibbi nəzarət altında idarə edilə bilir.
