İqlim dəyişikliyi: Sektorlara təsiri, Səbəbləri

İqlim dəyişikliyi artıq nəzəriyyə deyil, gündəlik həyatın ayrılmaz parçasına çevrilmiş qlobal bir gerçəklikdir. Son yüz ildə atmosferin istiliyində qeydə alınan artım, əvvəlcə yavaş və nəzərə çarpmadan irəlilədi. Lakin XXI əsrdə bu dəyişikliklər getdikcə sürətlənməyə başladı və müasir dövrdə qlobal siyasətin, iqtisadiyyatın və hətta fərdi həyat tərzinin əsas müzakirə mövzularından birinə çevrildi. Atmosferdəki istixana qazlarının konsentrasiyasının artması, quraqlıqların uzanması, ekstremal hava hadisələrinin çoxalması və buzlaqların sürətlə əriməsi iqlim dəyişikliyinin insan təsiri ilə nə qədər əlaqəli olduğunu ortaya qoyur. Azərbaycan da bu proseslərdən kənarda qalmayıb və ölkəmizdə də iqlim dəyişkənliyi kənd təsərrüfatına, su ehtiyatlarına, insan sağlamlığına və ekosistemlərə ciddi təsirlər göstərməyə başlayıb.

Beynəlxalq elmi mərkəzlərin hesabatlarında göstərilir ki, temperatur artımı artıq kritik həddə çatmaq üzrədir. Əgər bu templə davam edərsə, 2100-cü ilə qədər dünyanın bir çox bölgəsi yaşanmaz hala gələ bilər. Bu səbəbdən, həm qlobal, həm də regional səviyyədə iqlim dəyişikliyinin səbəbləri, nəticələri və onun qarşısını alma yolları ciddi şəkildə analiz olunmalıdır.

İqlim dəyişikliyinin əsas səbəbləri

İqlim dəyişikliyinin kökündə duran əsas faktor insan fəaliyyətidir. Xüsusilə sənaye inqilabından sonra atmosferə buraxılan istixana qazlarının həcmi sürətlə artmağa başladı. Karbon qazı (CO₂), metan (CH₄), azot oksidi (N₂O) və flüorlaşdırılmış qazlar iqlim dəyişikliyində ən çox təsiri olan istixana qazları hesab olunur. Bu qazlar Günəşdən gələn istilik şüalarının Yer atmosferindən çıxmasını əngəlləyir və beləliklə istiliyin planetdə qalmasına səbəb olur.

Neft və kömür kimi fosil yanacaqların kütləvi şəkildə istifadəsi bu prosesin əsas səbəbidir. Sənaye müəssisələri, nəqliyyat vasitələri, elektrik enerjisi istehsalı və kənd təsərrüfatı fəaliyyəti istixana qazlarının atmosferə buraxılmasına səbəb olan başlıca sahələrdir. Bununla yanaşı, meşələrin qırılması da karbon qazının atmosferdə toplanmasını artırır, çünki ağaclar CO₂-ni udmaqla iqlimin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır.

Təbii və antropogen faktorların təsir fərqləri

İqlim dəyişkənliyi tarix boyu mövcud olmuş bir prosesdir. Lakin əvvəlki dövrlərdə bu dəyişikliklər geoloji və astronomik amillərlə – vulkan püskürmələri, Günəş aktivliyi və yer oxunun hərəkəti kimi səbəblərlə əlaqəli idi. Bu cür təbii dəyişikliklər min illərlə davam edir və canlıların uyğunlaşması üçün zaman tanıyırdı.

Amma müasir iqlim dəyişikliyi insan fəaliyyəti nəticəsində çox sürətli baş verir. Bu sürət isə həm canlı növlərinin uyğunlaşma imkanlarını məhdudlaşdırır, həm də ekosistemlərin dayanıqlığını zəiflədir. Məsələn, son 50 ildə dünya okeanlarının temperaturu 0.8°C-dən çox artıb ki, bu da bir çox dəniz canlılarının yaşama mühitini təhlükə altına alır. Təbii faktorlarla müqayisədə antropogen təsirlər daha daimi və genişmiqyaslı nəticələr doğurur.

İqlim dəyişikliyinin Azərbaycana təsiri

Azərbaycan iqlim baxımından keçid zonasında yerləşdiyi üçün burada müxtəlif təbii şəraitlər mövcuddur. Lakin iqlim dəyişikliyi bu müxtəlifliyi pozaraq, ölkənin bir çox bölgəsində su çatışmazlığı, torpaq deqradasiyası, kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın azalması kimi mənfi nəticələr doğurur.

Xəzər dənizinin səviyyəsindəki dəyişikliklər buna bariz nümunədir. Dəniz səviyyəsinin çəkilməsi ekoloji tarazlığı pozur, balıqçılıq sənayesini zəiflədir və sahilboyu infrastruktura təzyiqləri artırır. Dağlıq ərazilərdə isə qar örtüyünün azalması çayların qidalanmasında çətinlik yaradır və içməli su ehtiyatlarını məhdudlaşdırır. Əhalinin əsas məşğuliyyət sahəsi olan kənd təsərrüfatı da bu dəyişikliklərdən əhəmiyyətli dərəcədə zərər görür.

Qlobal miqyasda sosial-iqtisadi təsirlər

İqlim dəyişikliyi təkcə ekoloji deyil, eyni zamanda sosial-iqtisadi təhlükə kimi qiymətləndirilir. Ənənəvi olaraq zəif iqtisadiyyata malik və az inkişaf etmiş ölkələr bu təsirlərdən daha çox əziyyət çəkir. Su ehtiyatlarının azalması, məhsuldarlığın düşməsi, təbii fəlakətlərin çoxalması insanların yaşayış səviyyəsini aşağı salır, yoxsulluğu və miqrasiyanı artırır.

BMT-nin hesablamalarına görə, 2050-ci ilə qədər iqlim dəyişikliyi səbəbilə təqribən 200 milyon insan məcburi köçkünə çevrilə bilər. Bu isə yeni sosial qarşıdurmalar, siyasi qeyri-sabitliklər və iqtisadi çöküşlərə səbəb ola bilər. Qlobal ərzaq təhlükəsizliyi də risk altındadır – çünki əkin sahələrinin iqlimə uyğunluğu azalır, suvarma imkanları məhdudlaşır və məhsuldarlıq əhəmiyyətli dərəcədə azalır.

İqlim dəyişikliyinin sektorlara təsiri

İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə strategiyaları

Effektiv iqlim siyasəti üç əsas istiqaməti əhatə edir: istixana qazlarının emissiyasının azaldılması (mitiqasiya), dəyişikliklərə uyğunlaşma (adaptasiya) və maarifləndirmə. Emissiyaların azaldılması üçün təmiz enerji texnologiyalarına keçid, enerjiyə qənaət proqramları və karbon ticarəti mexanizmləri tətbiq edilir.

Uyğunlaşma isə daha çox kənd təsərrüfatı, su ehtiyatları və şəhərsalma sahəsində həyata keçirilir. Məsələn, quraqlığa davamlı toxumların əkilməsi, su ehtiyatlarının ağıllı idarə olunması və şəhərlərdə istilik adalarının qarşısının alınması kimi tədbirlər bu strategiyaya daxildir. Maarifləndirmə isə cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin – xüsusən gənclərin və biznes strukturlarının iqlim mövzusunda məlumatlılığının artırılması deməkdir.

Texnoloji həll yolları və innovasiyalar

Elm və texnologiyanın inkişafı iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə mühüm rol oynayır. Günəş və külək enerjisi sistemləri, elektrik nəqliyyatı, karbon tutma texnologiyaları və “yaşıl memarlıq” kimi yanaşmalar bu istiqamətdə əsas alternativlərdir. Xüsusilə “smart city” konsepsiyaları çərçivəsində enerji səmərəliliyi artırılır, tullantılar azalır və urbanizasiyanın iqlimə təsiri minimallaşdırılır.

Bəzi ölkələr atmosferdən CO₂-ni birbaşa udan süni texnologiyalar (Direct Air Capture) tətbiq etməyə başlayıb. Süni fotosintez, su buxarının idarə olunması, torpaq karbonu bərpası kimi innovativ yollar da sürətlə inkişaf edir. Lakin bu texnologiyaların səmərəliliyi hələ geniş miqyasda sınaqdan keçirilməkdədir.

Beynəlxalq əməkdaşlıq və hüquqi mexanizmlər

İqlim dəyişikliyi transsərhəd problemdir və buna görə də beynəlxalq əməkdaşlıq olmadan effektiv nəticə əldə etmək mümkün deyil. BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası, Paris Sazişi və son illərdə keçirilən COP sammitləri bu əməkdaşlığın hüquqi və institusional əsasını təşkil edir.

Azərbaycan 2016-cı ildə Paris Sazişini ratifikasiya edib və könüllü olaraq 2030-cu ilə qədər istixana qazı emissiyalarını 35% azaltmağı öhdəsinə götürüb. Bu öhdəliklər çərçivəsində ölkədə “Yaşıl Enerji Zonaları”, alternativ enerji parkları və ekoloji normativlərin sərtləşdirilməsi istiqamətində addımlar atılır. Həmçinin, regional əməkdaşlıq çərçivəsində Xəzər dənizi və transsərhəd çay hövzələri üzrə monitorinq sistemləri qurulmaqdadır.

İctimai iştirakçılıq və fərdi məsuliyyət

Cəmiyyətin iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə iştirakı olmadan heç bir dövlət proqramı effektiv ola bilməz. Bu sahədə hər bir fərdin üzərinə düşən məsuliyyət böyükdür. Elektrik enerjisinə qənaət, su israfının qarşısının alınması, tullantıların çeşidlənməsi və yerli məhsullara üstünlük verilməsi kimi sadə davranış nümunələri ilə hər kəs dəyişiklik edə bilər.

Məktəblərdə və universitetlərdə iqlim təhsili proqramlarının artırılması, yerli icmaların layihələrə cəlb olunması, sosial mediada maarifləndirici kampaniyaların aparılması insanların bu problemə münasibətini dəyişməkdə mühüm rol oynayır. Xüsusilə gənc nəslin texnoloji imkanlardan istifadə edərək ekoloji təşəbbüsləri dəstəkləməsi gələcək üçün ümidverici amildir.

İqlim dəyişikliyi artıq uzaq və nəzəri təhlükə deyil, gündəlik həyatımızın ayrılmaz reallığıdır. Yer kürəsinin hər nöqtəsində müşahidə edilən dəyişikliklər gələcək nəsillərin taleyini müəyyən edən əsas faktorlardan birinə çevrilib. Elmi, siyasi, texnoloji və sosial səviyyədə kompleks tədbirlər görülmədikcə bu prosesin fəsadları daha da dərinləşəcək. Bu baxımdan, fərdi və ictimai səviyyədə məsuliyyət daşımaq, iqlim yönümlü düşüncə formalaşdırmaq və dayanıqlı inkişaf modelinə keçmək vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar