İqlim qurşaqları : Yaranma səbəbləri, Növləri

Yer kürəsinin iqlim sistemi hər zaman insan fəaliyyətinin, təbiətin və iqtisadiyyatın ən əhəmiyyətli amillərindən biri olub. İqlim qurşaqları, planetin səthində müxtəlif temperaturlar, yağıntı səviyyələri və digər atmosfer şəraiti ilə seçilən geniş ərazilərdir. Bu qurşaqlar təkcə hava şəraiti ilə deyil, həm də canlı aləmin yayılması, kənd təsərrüfatının inkişafı, insanların məskunlaşma yerləri və mədəniyyətlərin formalaşmasında da mühüm rol oynayır. İqlim qurşaqlarının öyrənilməsi, müxtəlif regionlarda mövcud olan hava şəraitini anlamaq, təbiətdə baş verən dəyişiklikləri proqnozlaşdırmaq və gələcəkdə yaranacaq iqlim problemlərinə qarşı tədbirlər görmək üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycanın da daxil olduğu Qafqaz regionunda bir neçə iqlim qurşağının kəsişməsi ölkəmizin təbii-coğrafi müxtəlifliyini zənginləşdirir və onu nadir iqlim regionlarından birinə çevirir.

İqlim Qurşaqlarının Yaranma Səbəbləri

İqlim qurşaqlarının formalaşmasında ən əsas amil Günəşdən Yer səthinə düşən şüaların miqdarı və paylanmasıdır. Yer kürəsi şar formasında olduğuna görə, Günəş şüaları ekvator ətrafında daha dik bucaq altında düşür və burada enerji maksimal dərəcədə toplanır. Qütblərə doğru getdikcə bucağın dəyişməsi nəticəsində eyni miqdarda enerji daha böyük sahəyə yayılır və istilik azalır. Həmçinin, Yer kürəsinin fırlanması, okean və atmosfer sirkulyasiyaları, rütubət səviyyəsi və relyef kimi amillər də iqlim qurşaqlarının yaranmasında mühüm rol oynayır. Bütün bu faktorların qarşılıqlı təsiri nəticəsində fərqli iqlim tipli ərazilər meydana gəlir və müxtəlif iqlim qurşaqları formalaşır.

İqlim Qurşaqlarının Əsas Növləri

Yer səthində iqlim qurşaqları əsasən üç böyük kateqoriyaya ayrılır: isti, mülayim və soyuq iqlim qurşaqları. Hər bir qurşaq isə daha kiçik iqlim tiplərinə bölünür. Aşağıdakı cədvəldə əsas iqlim qurşaqları və onların xarakteristik xüsusiyyətləri göstərilmişdir:

İsti İqlim Qurşaqları və Onların Xüsusiyyətləri

İsti iqlim qurşaqları ekvator ətrafında, tropik bölgələrdə yerləşir və il boyu yüksək temperatur, bol yağıntı ilə fərqlənir. Burada əsasən iki tip iqlim ayırd edilir: ekvatorial və subekvatorial. Ekvatorial qurşaqda hava daim rütubətli, temperatur isə il ərzində sabit yüksək olur. Əksər günlərdə yağıntı müşahidə olunur və sıx, yaşıl tropik meşələr yayılmışdır. Subekvatorial bölgələrdə isə mövsümi fərqlər nəzərə çarpır: ilin bir hissəsi quru, digər hissəsi isə yağışlı keçir. Bu qurşaqlarda həmçinin savanna, musson, yarımsəhra iqlimi də müşahidə olunur.

İsti qurşaqlarda rast gəlinən əsas bitki örtüyü sıx tropik meşələr, savanna çəmənlikləri və bəzən səhralardır. Bu bölgələr canlılar üçün olduqca əlverişlidir və biologiya baxımından ən zəngin ekosistemlərə malikdir. Ekvatorial bölgədə gündəlik temperatur fərqləri minimaldır, ancaq rütubət daim yüksək səviyyədə qalır.

Mülayim İqlim Qurşaqları və Onların Əhəmiyyəti

Mülayim iqlim qurşaqları 23° şimal və cənub en dairələrindən qütb en dairələrinə qədər uzanır. Burada mövsümi temperatur fərqləri daha nəzərəçarpacaqdır. Yay isti, qış isə soyuq keçir, yağışların paylanması isə iqlim tipindən asılı olaraq dəyişir. Mülayim qurşaqlar üç əsas hissəyə bölünür: dəniz (okean), qitə (kontinental) və keçid (aralıq) iqlimləri. Dəniz iqlimi üçün ilboyu nisbətən rütubətli hava, yumşaq qış və sərin yay, qitə iqlimləri üçün isə sərt qış və isti yay, keçid iqlimlərində isə hər iki xüsusiyyətin qarışığı xarakterikdir.

Bu qurşaqda yerləşən ərazilər kənd təsərrüfatı və sənaye üçün ən əlverişli sahələr hesab olunur. Əhali sıxlığı, şəhərləşmə və iqtisadi inkişaf baxımından da əsas bölgələr mülayim iqlim qurşağında yerləşir. Azərbaycanın böyük hissəsi də məhz mülayim qurşaqda yerləşir və bu, ölkəmizin təbii-coğrafi şəraitini zənginləşdirir.

Soyuq İqlim Qurşaqları və Onların Fərqləndirici Cəhətləri

Soyuq iqlim qurşaqları əsasən qütb en dairələrinə yaxın ərazilərdə yerləşir və burada çox aşağı temperatur, uzun və sərt qış, qısa və sərin yay müşahidə olunur. Burada iki əsas iqlim tipi seçilir: arktik (şimal qütbü) və antarktik (cənub qütbü) iqlimi. Bu qurşaqlarda havanın temperaturu bir çox hallarda -40°C-dən aşağı düşür, yağıntı isə çox az olur, əsasən qar şəklində yağır.

Soyuq iqlim qurşaqlarında əsasən tundra və buzlaq ekosistemləri yayılmışdır. Bitki örtüyü son dərəcə kasıbdır, əsasən mamır, şibyə və azsaylı ot bitkiləri müşahidə olunur. Bu ərazilərdə yaşayan canlılar sərt iqlim şəraitinə uyğunlaşmışdır. İnsan fəaliyyəti çox məhdud şəkildədir, lakin geoloji sərvətlər baxımından bu ərazilər mühüm əhəmiyyət daşıyır.

İqlim Qurşaqlarının Subtipləri və Aralıq Sahələr

Daha dərindən yanaşdıqda, əsas iqlim qurşaqları arasında keçid bölgələri və müxtəlif subtiplər də mövcuddur. Məsələn, subtropik iqlimlər həm isti, həm də mülayim qurşaqlar arasında yerləşir və xüsusilə Aralıq dənizi, Qara dəniz sahillərində, Yaxın Şərqdə geniş yayılmışdır. Subtropik iqlimlər yayda çox isti və quraq, qışda isə nisbətən mülayim və rütubətli olur. Yarımsəhra və səhra iqlimləri də əsasən tropik və subtropik qurşaqlarda formalaşır və burada əsasən su çatışmazlığı və yüksək buxarlanma baş verir.

Dağlıq ərazilərdə isə iqlim qurşaqları yüksəklikdən asılı olaraq dəyişir. Eyni en dairəsində yerləşən iki fərqli yüksəklikdə temperatur, yağıntı və bitki örtüyü tamamilə fərqli ola bilər. Azərbaycanın Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarında bu xüsusiyyət açıq şəkildə müşahidə olunur. Dağ iqlimi tiplərində əsas fərqləndirici amil havanın kəskin dəyişkənliyidir.

İqlim Qurşaqları və Azərbaycanın Coğrafiyası

Azərbaycan ərazisi coğrafi mövqeyi və relyefi səbəbindən çoxsaylı iqlim qurşaqlarının kəsişdiyi bir regionda yerləşir. Burada əsasən mülayim iqlim üstünlük təşkil etsə də, ölkədə həm subtropik, həm də yarımsəhra iqlimləri müşahidə olunur. Xəzər dənizinin yaxınlığı, dağlıq və düzənlik sahələrin vəhdəti, eləcə də şimaldan cənuba, şərqdən qərbə doğru temperatur və yağıntı fərqləri iqlim müxtəlifliyinin əsas səbəblərindəndir. Azərbaycanın cənub-şərqində rütubətli subtropik, aran zonasında isə quraq subtropik iqlim üstünlük təşkil edir. Dağlıq ərazilərdə və yüksək zonalarda isə nisbətən soyuq və rütubətli hava hökm sürür.

Müxtəlif iqlim qurşaqları ölkənin kənd təsərrüfatı, təbii sərvətləri, turizm və əhali məskunlaşmasının formalaşmasında mühüm rol oynayır. Məsələn, Lənkəran bölgəsində çay, sitrus və çəltik əkini üçün əlverişli rütubətli subtropik iqlim hakimdir. Aran bölgələrində pambıqçılıq, taxılçılıq və heyvandarlıq üçün quraq subtropik və mülayim quraq iqlim şəraiti mövcuddur. Dağlıq ərazilər isə yay otlaqları və meşə təsərrüfatı üçün əlverişlidir.

İqlim Qurşaqlarının Qlobal Təsirləri və İqlim Dəyişikliyi

Dünyada iqlim qurşaqları təkcə coğrafi əraziləri deyil, həm də insanların həyat tərzini, iqtisadiyyatını, enerji istehsalını və hətta mədəniyyətini formalaşdırır. Son onilliklərdə baş verən iqlim dəyişiklikləri, qlobal istiləşmə, buzlaqların əriməsi, səhralaşma və yağıntıların qeyri-bərabər paylanması bütün iqlim qurşaqlarında özünü göstərir. Tropik və subtropik bölgələrdə baş verən ekstremal istilər, quraqlıqlar, güclü leysanlar kənd təsərrüfatı və içməli su təminatı üçün ciddi təhlükə yaradır. Mülayim iqlim qurşaqlarında isə məhsuldarlıq və əhali sağlamlığı ilə bağlı problemlər ortaya çıxır. Soyuq iqlim qurşaqlarında isə buzlaqların əriməsi okean səviyyəsinin qalxmasına və bir sıra fəsadlara səbəb olur.

İqlim dəyişikliyi iqlim qurşaqlarının sərhədlərini dəyişir, bəzi ərazilərdə iqlim tipinin tamamilə dəyişməsinə gətirib çıxarır. Bu, yeni bitki və heyvan növlərinin yayılmasına, kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın dəyişməsinə və insan sağlamlığının riskə məruz qalmasına səbəb olur. Qlobal miqyasda karbon qazının, istixana effekti yaradan qazların emissiyasının azaldılması, enerji səmərəliliyi, alternativ enerji mənbələrinin istifadəsi kimi tədbirlər iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirlərinin qarşısını almağa kömək edə bilər.

Hər bir iqlim qurşağı özünəməxsus mövsümi dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. İsti iqlim qurşaqlarında ilin böyük hissəsi rütubətli və isti keçir, yağıntı mövsümü və quraq dövr bir-birini əvəz edir. Mülayim qurşaqlarda isə yaz, yay, payız və qış aydın şəkildə müşahidə olunur və hər mövsümün öz spesifik iqlim xüsusiyyətləri vardır. Soyuq qurşaqlarda isə qış əsas mövsümdür, yay qısa və sərin keçir.

İnsan fəaliyyəti, xüsusilə kənd təsərrüfatı, tikinti, sənaye və nəqliyyat, iqlim qurşaqlarına uyğun şəkildə planlaşdırılır. Bəzi sahələrdə, məsələn, bağçılıq və meyvəçilikdə iqlim qurşağının tipi və mövsümi dəyişikliklər əsas göstəricilərdir. Eyni zamanda, iqlim qurşaqları turizmin inkişafına da birbaşa təsir edir – tropik bölgələr dəniz turizmi, dağlıq mülayim ərazilər isə qış idmanları üçün əlverişlidir.

Ən Çox Verilən Suallar