İqlim insan həyatının formalaşmasında və təbii mühitin quruluşunda mühüm rol oynayan əsas coğrafi amillərdən biridir. Dünyanın hər yerində müşahidə edilən müxtəlif hava şəraitləri, uzun illər ərzində yığılan statistik məlumatlarla formalaşaraq iqlim tiplərini meydana gətirir. Bu tiplər təkcə hava şəraitini deyil, eyni zamanda bitki örtüyünü, heyvanat aləmini, su ehtiyatlarını və insan fəaliyyətlərini də müəyyənləşdirir. Əkinçilikdən tutmuş yaşayış tərzinə, tikinti üsullarından enerji mənbələrinə qədər hər şey iqlimdən təsirlənir.
İqlimin öyrənilməsi, həmçinin qlobal istiləşmə və iqlim dəyişikliyi kimi çağdaş problemlərin başa düşülməsində də vacibdir. Müxtəlif iqlim tipləri insanların həyatına müxtəlif formada təsir göstərir və buna uyğun iqtisadi, sosial və mədəni strukturlar inkişaf edir. Əgər bir ərazidə il ərzində çoxlu yağıntı düşürsə, orada meşəliklərin geniş yayıldığı, əksinə, az yağıntı alan ərazilərdə səhra və yarımsəhra landşaftlarının üstünlük təşkil etdiyi müşahidə olunur.
Tropik iqlim tipi və altbölmələri
Tropik iqlim tipi ekvatora yaxın ərazilərdə yerləşir və əsasən yüksək temperatur, bol yağıntı ilə seçilir. Bu iqlim tipinin illik temperatur amplitudası az olur, çünki günəş şüaları ilboyu eyni bucaq altında düşür. Tropik iqlimdə gün ərzində temperatur çox dəyişməsə də, rütubətlik və buxarlanma səviyyəsi yüksək olur.
Bu tipin ən məşhur altbölmələri arasında ekvatorial, musson və savanna iqlimləri yer alır. Ekvatorial iqlimdə illik yağıntı 2000 mm-dən çox olur və demək olar ki, bütün il boyu yağıntı müşahidə edilir. Amazon hövzəsi və Mərkəzi Afrika bu iqlim tipinin tipik ərazilərindəndir. Musson iqlimi isə yay aylarında güclü musson küləklərinin gətirdiyi bol yağıntı ilə fərqlənir, qış ayları isə nisbətən quraq keçir. Savanna iqlimi isə nisbətən daha az yağıntı və iki mövsümün – quraqlıq və yağışlı mövsümün – bir-birini əvəz etməsi ilə xarakterizə olunur.
Səhra və yarımsəhra iqlimi
Səhra və yarımsəhra iqlimi çox aşağı yağıntı miqdarı ilə səciyyələnir. İllik yağıntı 250 mm-dən az olur və bəzən ardıcıl illərlə heç bir yağıntı müşahidə edilmir. Bu ərazilərdə günəş şüalarının şaquli düşməsi səbəbindən temperatur günorta saatlarında 50°C-yə qədər yüksələ bilər, lakin gecə saatlarında kəskin enmələr baş verir.
Yarımsəhra iqlimi isə səhra ilə mülayim iqlim zonaları arasında keçid xarakteri daşıyır. Burada illik yağıntı 250-500 mm arasında dəyişir. Bitki örtüyü zəifdir, əsasən kollar və quraqlığa davamlı ot bitkiləri üstünlük təşkil edir. Azərbaycanın cənub-şərq bölgələrində, o cümlədən Muğan düzündə də yarımsəhra iqliminin tipik xüsusiyyətlərinə rast gəlinir.
Subtropik iqlim və onun fərqli formaları
Subtropik iqlim zonası 30°–40° şimal və cənub enliklərində yerləşir. Burada yay ayları çox isti, qışlar isə mülayim keçir. Subtropik iqlim dörd əsas növə bölünür: quru subtropik, nəmli subtropik, Aralıq dənizi və dağ subtropik iqlimləri. Hər biri öz rütubət və istilik göstəriciləri ilə seçilir.
Aralıq dənizi iqlimi əsasən yay aylarında quraq, qış aylarında isə nəmli keçir. Bu tip iqlim İtaliya, İspaniya və Türkiyə kimi Aralıq dənizi ölkələrində yayılıb. Nəmli subtropik iqlimdə isə yağıntılar ilboyu bərabər paylanır, bu isə füsunkar meşəliklərin formalaşmasına şərait yaradır. Quru subtropik iqlimlərdə isə illik yağıntı az, temperatur isə yüksək olur. Azərbaycanın Lənkəran bölgəsi isə dağ subtropik iqliminin klassik nümunəsidir.
Mülayim iqlim tipi və bölgələri
Mülayim iqlim tipi daha çox orta enliklərdə yerləşir və burada dörd fəsil aydın şəkildə müşahidə olunur. Bu zonalarda temperatur yayda 25°C-yə qədər yüksələ, qışda isə -10°C-yə qədər enə bilər. Yağıntı miqdarı orta səviyyədədir və ilboyu dəyişkən şəkildə paylanır.
Mülayim iqlim tipi okeanik və kontinental olmaqla iki əsas altbölməyə ayrılır. Okeanik iqlimdə yağıntılar bərabər paylanır, dumanlı və rütubətli hava üstünlük təşkil edir. Böyük Britaniya, Fransa bu tipin nümunəsidir. Kontinental iqlim isə daha kəskin temperatur fərqləri və az yağıntı ilə fərqlənir. Azərbaycanın qərb bölgələrində bu iqlim tipinin müəyyən elementləri müşahidə olunur.
Qütb və subqütb iqlimləri
Qütb iqlimi ən sərt iqlim tipidir. Bura əsasən Arktika və Antarktida bölgələrini əhatə edir. İllik orta temperatur -30°C ilə -50°C arasında dəyişir. Günəş şüalarının yerə çox bucaq altında düşməsi səbəbindən istilik toplanmır. Yağıntı azdır və əsasən qar şəklində olur. Bitki örtüyü demək olar ki, yoxdur, yalnız bəzi mamır və şibyə növləri mövcuddur.
Subqütb iqlimi isə qütb iqlimləri ilə mülayim iqlimlər arasında yerləşir və bir növ keçid xarakteri daşıyır. Burada qış çox sərt, uzun və qarlı, yay isə qısa, sərin və yağıntılı olur. Tayqa meşələri bu ərazilərdə geniş yayılmışdır. Rusiyanın Sibir bölgəsi bu iqlimin tipik təmsilçisidir.
Dağ iqlimi və yüksəklik amili
Dağ iqlimi düzənliklərdəki iqlim tiplərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Yüksəklik artdıqca temperatur azalır, yağıntı miqdarı isə dəyişkən olur. Dağ iqlimi eyni bölgədə bir neçə iqlim tipinin ardıcıl şəkildə yerləşməsinə səbəb ola bilər. Məsələn, Qafqaz dağlarında bir neçə yüz metr yüksəklikdə müxtəlif bitki örtüyü və hava şəraiti müşahidə olunur.
Dağ iqlimində hava daha tez dəyişir, gün ərzində temperatur amplitudası yüksək olur. Yağıntı əsasən dağ yamaclarında, xüsusilə cənub-şərq ekspozisiyalarında daha çox müşahidə olunur. Azərbaycanda Böyük və Kiçik Qafqaz dağlıq zonaları bu iqlimin təsiri altındadır.
İqlim təsnifatı sistemləri
İqlim tiplərini qlobal miqyasda təsnif etmək üçün müxtəlif sistemlər yaradılıb. Ən məşhur təsnifat sistemlərindən biri alman alimi Vladimir Köppen tərəfindən hazırlanmışdır. Köppen təsnifatında temperatur, yağıntı və fəsillərin dəyişməsi əsas meyar kimi götürülür. Bu sistem beş əsas iqlim zonasını və onların onlarla altbölmələrini əhatə edir.
Başqa bir sistem isə Trewartha təsnifatıdır və burada daha detallı zonalar təyin olunur. Bu sistem iqlim dəyişkənliyinə daha həssas yanaşır və müasir dövrdə aktual hesab olunur. Hər iki sistem coğrafiya elminin əsas alətlərindəndir və iqlim tiplərinin xarakterini öyrənməkdə geniş istifadə edilir.
İqlim tiplərinin insan fəaliyyətinə təsiri
İqlim tipləri insan həyatının bütün sahələrinə təsir göstərir. Əkinçilik sahəsində məhsul növlərinin seçilməsi birbaşa iqlimə bağlıdır. Məsələn, tropik iqlimlərdə düyü, banan və şəkər qamışı yetişdirilir, mülayim iqlimlərdə isə buğda, arpa və alma kimi məhsullar üstünlük təşkil edir.
Tikinti sektorunda da iqlim nəzərə alınır. Sərt iqlim zonalarında evlər qalın divarlı və izolyasiyalı, isti iqlimlərdə isə açıq, hava dövranı təmin edən konstruksiyalı olur. Turizm də iqlimə bağlıdır; Aralıq dənizi və tropik bölgələr ilboyu turist axınına məruz qalır. Bu təsirlər həm iqtisadi planlamada, həm də urbanizasiya proseslərində mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Əsas iqlim tipləri və göstəriciləri
| İqlim tipi | İllik temperatur (°C) | Yağıntı (mm) | Əsas bölgələr |
|---|---|---|---|
| Tropik | 25–30 | 2000+ | Amazon, Ekvator, Hindistan |
| Səhra | 30–50 (gündüz), <10 | <250 | Sahara, Orta Asiya |
| Subtropik | 10–28 | 500–1500 | Aralıq dənizi, Lənkəran |
| Mülayim | -10 – +25 | 500–1000 | Avropa, Şimali Amerika |
| Qütb | -30 – -50 | <200 | Antarktida, Arktika |
| Dağ iqlimi | dəyişkən | 300–2000 | Alp dağları, Qafqaz |
İqlim tipləri təbiətin quruluşunda və cəmiyyətlərin həyat tərzində həlledici rol oynayır. Onlar yalnız hava şəraiti ilə deyil, həm də ekologiya, kənd təsərrüfatı, iqtisadiyyat, məskunlaşma və mədəniyyətlə əlaqəli dərin təsirlərə malikdir. Müxtəlif iqlim bölgələri planetin zəngin coğrafi müxtəlifliyini əks etdirir və hər biri öz təbii resursları, bitki və heyvanat aləmi, insan uyğunlaşması ilə fərqlənir. İqlimin öyrənilməsi, onunla mübarizə və ona uyğunlaşma strategiyalarının hazırlanması müasir dövrün əsas prioritetlərindəndir. Xüsusilə iqlim dəyişikliyi ilə bağlı çağırışların artdığı dövrdə bu mövzunun aktuallığı daha da ön plana çıxır.
Ən Çox Verilən Suallar
İqlim tipi, müəyyən coğrafi bölgədə uzun müddət ərzində müşahidə olunan hava şəraiti xüsusiyyətlərinin (temperatur, yağıntı, rütubət, külək və s.) ümumiləşdirilmiş təsviridir. Bu tiplər elmi əsaslarla təsnif edilir və yerin müxtəlif zonalarında fərqli xüsusiyyətlərlə müşahidə olunur.
Dünyada ümumilikdə 5 əsas iqlim tipi qəbul olunur: tropik, subtropik, mülayim, qütb və səhra iqlimləri. Hər biri daha sonra altbölmələrə ayrılır, məsələn, musson, savanna, kontinental və s.
Köppen iqlim təsnifatı, alman alimi Vladimir Köppen tərəfindən hazırlanmış sistemdir. Bu sistem temperatur, yağıntı və fəsil dəyişkənliyi meyarlarına əsaslanaraq dünyadakı iqlim tiplərini qruplaşdırır. Ən çox istifadə edilən iqlim təsnifatı sistemidir.
Azərbaycanda 9 iqlim tipi müşahidə olunur. Ən geniş yayılanlar mülayim-isti iqlim, yarımsəhra və quru çöl iqlimi, subtropik iqlim və dağ iqlimləridir. Bu müxtəliflik ölkənin relyef və coğrafi mövqeyi ilə bağlıdır.
Subtropik iqlim isti və uzun yay, mülayim qış, eyni zamanda yağıntıların qeyri-bərabər paylanması ilə fərqlənir. Əsasən Aralıq dənizi hövzəsində, Cənubi ABŞ və Azərbaycanda Lənkəran bölgəsində rast gəlinir.
Tropik iqlimdə həyat çox vaxt rütubətli və isti mühitdə qurulur. Burada bitki örtüyü sıxdır, su bolluğu var, lakin həmçinin yoluxucu xəstəliklər riski yüksəkdir. Əkinçilikdə düyü, banan və şəkər qamışı kimi məhsullar yetişdirilir.
Səhra iqlimində yağıntı son dərəcə az, temperatur fərqləri isə çox kəskindir. Gündüzlər 50°C-yə yaxın temperatur müşahidə olunsa da, gecələr bu rəqəm 10°C-dən aşağıya düşə bilər. Bitki örtüyü son dərəcə seyrəkdir.
Mülayim iqlim zonalarında dörd əsas fəsil (yaz, yay, payız, qış) aydın şəkildə ayırd edilir. Hər fəsil özünəməxsus temperatur və yağıntı rejiminə malik olur, bu da kənd təsərrüfatı və gündəlik həyat üçün əlverişli şərait yaradır.
Dağ iqlimi əsasən yüksəklik amilinə görə fərqlənir. Hündürlük artdıqca temperatur azalır, yağıntılar isə çoxalır. Bu səbəbdən dağ yamaclarında və yüksəklik zonalarında müxtəlif iqlim qurşaqları müşahidə edilir.
İqlim tipləri insanın geyimindən qidasına, tikinti üsulundan iqtisadi fəaliyyətinə qədər bir çox sahədə təsirlidir. Əkinçilik, enerji istehsalı, turizm və yaşayış şəraiti birbaşa iqlimin xüsusiyyətlərinə bağlıdır.
