İqlu : Növləri, Tikinti prosesi, Memarlıq xüsusiyyətləri

İnsanlığın tarix boyu təbiətə uyğunlaşması, onun sərt şərtlərinə qarşı yaşamaq üçün yaratdığı sivilizasiya modelləri hər zaman heyranlıq doğurmuşdur. Bu baxımdan dünyanın ən çətin iqlim bölgələrindən biri sayılan Arktika zonasında yaşayan inuitlərin yaşamaq üçün inşa etdiyi iqlular, yalnız sığınacaq funksiyasını daşımır, eyni zamanda zəkanın, müşahidə gücünün və yerli təbiətə uyğun memarlıq düşüncəsinin təcəssümüdür. İqlu, qar kimi zərif və eyni zamanda sərt bir materialdan tikilmiş, çox az resursla maksimum funksionallıq təmin edən bir yaşayış strukturudur. Müasir texnologiyaların olmadığı bir dövrdə, sıfırdan ibarət alətlərlə və yalnız ətraf mühitin təqdim etdiyi resurslardan istifadə edərək tikilən bu strukturlar həm tarixi, həm də funksional baxımdan incəliklə öyrənilməyə layiqdir.

İqlu sadəcə soyuqdan qoruyan bir yer deyil, eyni zamanda sosial həyatın, birlikdə yaşamağın, kommunal dəyərlərin və təbiətlə harmoniyanın nümunəsidir. İnuitlərin gündəlik həyatını, ovçuluq mədəniyyətini, mövsümi yaşayış rejimini və ailə strukturlarını anlamaq üçün iqlular əvəzsiz bir açardır. Onların tikilməsi, istifadə formaları və hətta dağıdılması belə bir sistemin parçasıdır. Elə bu səbəbdən də iqluya yalnız “qar ev” demək böyük bir sadələşdirmə olardı.

İqlunun əsas memarlıq xüsusiyyətləri

İqluların memarlıq xüsusiyyətləri sadə görünsə də, son dərəcə düşünülmüş və effektiv bir dizayna əsaslanır. Tipik bir iqlu, yarı kürə formasında inşa olunur. Bu forma həm aerodinamik baxımdan qar və külək yığılmasının qarşısını alır, həm də strukturun özünə çökməsini əngəlləyir. Eyni zamanda daxildə isti havanın yuxarı hissədə toplanmasına şərait yaradır və soyuq havanı kənarda saxlayır.

İqlular təxminən 3-4 metr diametrə malik olur və hündürlüyü 2 metrə yaxın ola bilər. Tikinti zamanı “qar kərpicləri” adlandırılan möhkəm sıxılmış qar bloklarından istifadə edilir. Bu bloklar xüsusi alətlərlə – ən çox buz baltası və ya balıqçı bıçağı ilə kəsilir və spiral formada yuxarıya doğru düzülür. Hər bir blok bir öncəkinin üzərinə qoyularaq birləşdirilir. Bu spiral dizayn həm struktural möhkəmliyi təmin edir, həm də daxili həcmin bərabər yayılmasına şərait yaradır.

Qarın izolyasiya xüsusiyyəti və istilik balansı

Qar çox soyuq görünməsinə baxmayaraq əslində çox yaxşı izolyasiya materialıdır. İçində hava boşluqları olduğuna görə temperaturu içəridə saxlamaq xüsusiyyətinə malikdir. İqlunun içi adətən -45°C xarici temperatur şəraitində belə 0°C-dən yuxarı qala bilir. Bu, insanların bədən istiliyi, içəridə yandırılan kiçik yağ lampaları və havanın sıxlığı hesabına baş verir.

İqlunun tikilişində ikiqat səviyyə tətbiq olunur: yer səviyyəsindən bir qədər aşağıda giriş və oturma səviyyəsində platforma. Girişin aşağı olması soyuq havanın axıb çölə çıxmasına şərait yaradır, platforma isə isti havanın daha çox toplandığı hissədir. Bu da minimalist enerji istifadə ilə maksimum komfort yaradır.

İqluların növləri və istifadəyə dair fərqlər

İqluların hamısı eyni tip olmur. Onlar funksiyaya və mövsümə görə müxtəlif formalarda inşa edilir:

Bu müxtəliflik inuitlərin həyat tərzinə uyğun çeviklik göstərir. Ovçular ov üçün uzun səfərlərdə ikən tez tikilib sökülə bilən iqlularda qalır, ailələr isə daha davamlı və dayanıqlı konstruksiyalar tikirdilər. Böyük iqlular isə qış aylarında icma üzvlərinin bir araya gəldiyi mədəniyyət mərkəzi funksiyası daşıyırdı.

Tikinti prosesi və əmək bölgüsü

İqlunun inşası zamanı ailə və ya qrup halında əmək bölgüsü aparılır. Bu həm sürətli inşa üçün vacibdir, həm də hər kəsin bu həyati bilikləri öyrənməsi üçün şərait yaradır. Adətən təcrübəli bir şəxs layihələndirməni və ilk blokların qoyulmasını həyata keçirir. Digərləri isə qar bloklarını kəsir, daşınma ilə məşğul olur və daxili hissəni hazırlayır.

İqlunun qurulması təqribən 2-6 saat çəkə bilər. Daha təcrübəli ovçular isə təkbaşına 1-2 saatda kiçik iqlunu qurmağı bacarırlar. Bu bacarıqlar nəsildən-nəslə ötürülür, lakin hər inuit uşağı 10 yaşına çatmamışdan əvvəl ən azı bir iqlu tikməyi öyrənmiş olur.

İqlunun sosial və mədəni funksiyaları

İqlu yalnız fiziki bir yaşayış yeri deyil, eyni zamanda inuit mədəniyyətinin simvoludur. Daxili məkan ailə üzvləri üçün həm istirahət, həm yemək, həm də ictimai münasibətlərin qurulduğu məkandır. Ailədə ata-ana və uşaqlar üçün ayrıca yatmaq zonaları, mərkəzdə isə yemək və toplaşma hissəsi yaradılırdı. Burada ətrafdakı dünyadan təcrid olunmuş şəkildə bir cəmiyyətin mini modelini müşahidə etmək mümkündür.

Bundan əlavə, iqlular inuitlərin folklorunda, əfsanələrində və musiqisində də tez-tez yer alır. Qış aylarında iqluda toplanaraq nağıl danışmaq, tarix və mifləri nəsildən-nəslə ötürmək onların mədəniyyətinin əsas daşıyıcılarından biridir.

Müasir dövrdə iqlunun simvolik rolu

Texnologiyanın inkişafı ilə inuitlərin çoxu daimi yaşayış məskənlərinə köçsə də, iqlu hələ də Arktik mədəniyyətin ayrılmaz hissəsi olaraq qalır. Müasir inuit evləri taxta, dəmir və izolyasiya materiallarından hazırlansa da, bayram və etnoqrafik tədbirlərdə iqlu tikintisi yenidən həyata keçirilir.

Eyni zamanda iqlular turistik məqsədlərlə də yenidən yaradılır. Kanada, Alyaska və Qrenlandiyada buz festivalları zamanı qonaqlar üçün müasir tərzdə “iqlu otellər” inşa olunur. Bu da həm mədəniyyətin təbliği, həm də iqtisadi gəlir üçün bir vasitəyə çevrilmişdir.

İqlunun elmi baxımdan əhəmiyyəti

Fizika və mühəndislik nöqteyi-nəzərindən iqlu maraqlı araşdırma mövzusudur. Termodinamik balans, struktural dayanıqlılıq, material mexanikası kimi sahələrdə iqludan nümunə kimi istifadə olunur. Məsələn, iqlunun kürəvi forması stressin bərabər yayılmasına imkan verir, bu isə çökmələrin qarşısını alır.

Aşağıdakı şəkildə iqlunun istilik dövranı izah olunub:

İqlunun istilik balansı parçalanması:

1. Xarici temperatur: -45°C
2. İqlu divar qalınlığı: 40-50 sm sıx qar
3. Daxili bədən istiliyi və yağ lampası: +5°C-dək qaldıra bilir
4. İsti hava yuxarı qalxır, soyuq hava aşağı oturur
5. Girişin aşağıda olması soyuq havanı çıxarır
6. Oturma platforması istiliyin toplandığı yerdir

Bu mexanizm müasir enerji effektivliyi texnologiyaları üçün təbii model funksiyası daşıyır.

Uşaqlar və tədris məqsədilə iqlu

Məktəblərdə və muzeylərdə iqluların modelləri hazırlanaraq uşaqlara təbiətə uyğun həyat tərzi, memarlıq və fizika mövzularında praktiki məlumat ötürülür. Belə tədris üsulu həm vizual, həm də əyləncəli yanaşma ilə şagirdlərin marağını artırır. İqlunun tikintisində iştirak edən uşaqlar həm əmək bölgüsü, həm də konstruksiya düşüncəsi haqqında təcrübə əldə edirlər.

İqlu sadəcə qar bloklarından hazırlanmış bir tikili deyil, insanlığın adaptasiya qabiliyyətinin, zəkanın və mədəniyyətin simvolik ifadəsidir. Onun funksionallığı, estetikası, sosial rolu və mühəndislik prinsipləri onu dünya memarlıq tarixində xüsusi mövqeyə daşıyır. Müasir texnologiyalara baxmayaraq, təbiətlə harmoniyada yaşamağın, resurslara qənaətin və birgə həyatı təşviq etməyin ən gözəl nümunələrindən biri olaraq qalır. Arktikanın qarlı səhrasında susqun şəkildə dayanan iqlu, əslində böyük bir həyat fəlsəfəsinin təcəssümüdür.

Ən Çox Verilən Suallar