İrəvan : Yaranması, Erkən Dövrləri, Xanlığın İnkişafı

İrəvan adı Azərbaycan tarixində və mədəniyyətində xüsusi yer tutan, eyni zamanda regionun siyasi və demoqrafik proseslərində dərin iz buraxan bir şəhərdir. Bu qədim şəhər əsrlər boyu Cənubi Qafqazın mühüm mədəni, iqtisadi və strateji mərkəzlərindən biri kimi tanınıb. Hazırda Ermənistan Respublikasının paytaxtı olan İrəvan, yüzilliklər boyunca Azərbaycan türklərinin, o cümlədən müxtəlif müsəlman-türk topluluqlarının əsas yaşayış və idarəetmə məkanı olub. Şəhərin tarixi kökləri, burada baş verən demoqrafik dəyişikliklər, məscidlər, karvansaralar, memarlıq abidələri, eləcə də İrəvan xanlığı dövründəki roluna dair kifayət qədər tarixi mənbə və arxiv sənədləri mövcuddur.

İrəvan haqqında həqiqətlər müxtəlif dövrlərdə süni şəkildə təhrif olunmağa çalışılsa da, rəsmi arxivlər, rus və Avropa səyyahlarının qeydləri, Azərbaycan və region alimlərinin elmi əsərləri bu şəhərin əsrlər boyu Azərbaycan xalqına, mədəniyyətinə, dövlətçiliyinə və regionun türk-islam irsinə bağlılığını bir daha təsdiqləyir. Qədimdən Şərqlə Qərbi birləşdirən mühüm ticarət yolları üzərində yerləşən İrəvan həm də öz etnoqrafik və memarlıq xüsusiyyətləri, tarixi hadisələri və maarifçilik ənənələri ilə seçilib.

İrəvanın yaranma tarixi və erkən dövrləri

İrəvan şəhərinin əsasının qoyulması e.ə. VIII əsrə, Urartu dövlətinin dövrünə təsadüf edir. Erebuni (Erebuni qalası) qədim mənbələrdə Urartunun əsas qalası kimi göstərilir və eramızdan əvvəl 782-ci ildə qurulduğu ehtimal edilir. Lakin bu ərazi, sonrakı minilliklərdə də, xüsusilə Sasanilər, Ərəb xilafəti, Səlcuqlar, Atabəylər, Eldəgizlər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular və Səfəvilər kimi türk-müsəlman dövlətlərinin hakimiyyəti altında olub. XVI əsrdən etibarən, Səfəvilər İrəvanı strateji mərkəz və müdafiə qalası kimi daha da gücləndiriblər.

İrəvan şəhərinin adının “Revan”, “Revanə”, “İrəvan” formalarında müxtəlif mənbələrdə çəkilməsi, şəhərin adının türk və fars dillərində işlədilməsi və hətta rəsmi sənədlərdə uzun müddət “İrəvan xanlığı” kimi qeyd olunması şəhərin türk-islam sivilizasiyası ilə bağlılığının dəlilidir. Orta əsrlərdə burada müsəlman azərbaycanlılar, kürdlər, farslar və müxtəlif türk topluluqları birgə yaşayıblar.

İrəvan xanlığı və şəhərin inkişaf mərhələləri

XVIII əsrdə İrəvan bölgəsində İrəvan xanlığı yaradıldı və bu xanlıq Cənubi Qafqazda müstəqil dövlət strukturlarından biri kimi fəaliyyət göstərdi. İrəvan xanlığının ərazisi Zəngəzur, Naxçıvan, Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan ərazisinin böyük hissəsi) və digər torpaqları əhatə edirdi. Xanlığın paytaxtı olan İrəvan şəhəri o dövrdə iqtisadi, siyasi və dini baxımdan yüksək inkişaf etmişdi.

İrəvan xanlığında Azərbaycan türkləri və digər müsəlman icmaları əhalinin əsas hissəsini təşkil edirdi. Şəhərdə onlarla məscid, karvansara, hamam, bazar, məktəb və digər ictimai obyektlər fəaliyyət göstərirdi. 1827-ci ildə Rusiya imperiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonra İrəvan xanlığı ləğv edildi, əhali tərkibi dəyişdirildi və bölgənin etnoqrafik siması süni şəkildə dəyişdirilməyə başlandı.

İrəvanın əhalisi və demoqrafik dəyişikliklər

Tarixi mənbələrdə və rus arxivlərində İrəvan şəhərinin və ətraf bölgələrin XIX əsrin əvvəllərində əhalisinin böyük əksəriyyətinin azərbaycanlılardan, yəni müsəlman türklərdən ibarət olduğu açıq şəkildə qeyd olunur. Məsələn, 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra Rusiya imperiyası bu bölgədə böyük demoqrafik dəyişikliklər həyata keçirdi, Cənubi Qafqazın bir çox hissəsinə, xüsusilə İrəvan və ətraf kəndlərə İrandan və Anadoludan erməni əhalisi köçürüldü.

Statistik mənbələrə görə, 1827-ci ildə İrəvan şəhərinin əhalisinin 70%-dən çoxu azərbaycanlı, qalan hissəsi isə əsasən erməni, kürd və başqa millətlərdən ibarət idi. XX əsrin əvvəllərinə qədər bu bölgədə azərbaycanlılar əsas etnik qrup olaraq qalırdı. Ancaq XX əsrdə Ermənistan ərazisində baş verən zorakı köçürmələr, qətliamlar və soyqırımı nəticəsində azərbaycanlı əhalisi tamamilə sıxışdırıldı və İrəvan şəhəri erməni monoetnik mərkəzə çevrildi.

İrəvan şəhərində tarixi memarlıq və mədəniyyət abidələri

İrəvan şəhəri və onun ətrafı türk-islam memarlığının gözəl nümunələri ilə zəngin olub. Qədim dövrlərdə burada çoxsaylı məscidlər, mədrəsələr, karvansaralar, hamamlar və başqa ictimai tikililər inşa edilib. Xan məscidi (Göy məscid), Sərdar sarayı, Qala, Sulu məscid, Ağa Məhəmməd xan məscidi və başqa abidələr bir zamanlar İrəvan şəhərinin simvolu idi.

XX əsrin əvvəllərində İrəvanda 8 məscid, 7 mədrəsə, onlarla hamam və karvansara mövcud idi. Sovet və müasir Ermənistan hakimiyyəti dövründə bu abidələrin əksəriyyəti dağıdılıb, bir qismi isə muzey və ya başqa təyinatlı obyektə çevrilib. Hazırda İrəvanda yalnız Göy məscid (İran İslam Respublikası tərəfindən bərpa edilib) tarixi məscid kimi qorunur.

İrəvanın iqtisadi və ticarət əhəmiyyəti

Tarixi dövrlərdə İrəvan şəhəri təkcə siyasi və mədəni deyil, həm də iqtisadi və ticarət baxımından böyük əhəmiyyət daşıyırdı. İpək Yolu kimi böyük beynəlxalq ticarət marşrutlarının üzərində yerləşən şəhər, əsas karvan yollarının kəsişməsində inkişaf edib. Burada toxuculuq, xalçaçılıq, misgərlik, dəmirçilik, zərgərlik, ipəkçilik və digər sənət sahələri yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Şəhər bazarlarında Cənubi Qafqazın, İranın, Osmanlı dövlətinin və Rusiyanın müxtəlif əmtəələri satılırdı.

İrəvan bölgəsi kənd təsərrüfatı üçün də əlverişli idi. Burada taxılçılıq, üzümçülük, bağçılıq və heyvandarlıq geniş yayılmışdı. Əhalinin maddi rifahı, sənətkarlığın və ticarətin inkişafı sayəsində İrəvan uzun müddət regionun iqtisadi mərkəzi kimi tanınıb.

İrəvanın maarifçilik və mədəni mühiti

XIX əsrdə İrəvanda Azərbaycan türklərinin maarifçilik hərəkatı geniş vüsət almışdı. Burada müsəlman məktəbləri, mədrəsələr, xüsusi dərnəklər, kitabxanalar, ədəbi cəmiyyətlər və qəzet redaksiyaları fəaliyyət göstərirdi. İrəvan aşıq sənətinin, dastanların, xalq musiqisinin, miniatür və təsviri sənətin inkişafında da böyük rol oynamışdı. Şəhərdən çoxlu sayda maarifçi ziyalılar, şair və alimlər yetişib.

Bununla yanaşı, İrəvan mədəniyyətlərarası dialoq və tolerantlıq nümunəsi kimi də tanınıb. Burada müxtəlif etnoslar, dillər və mədəniyyətlər birgə yaşayaraq ümumi şəhər mühitinə rəng qatıb.

İrəvanın azərbaycanlılara qarşı soyqırımı və deportasiyası

XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, İrəvan və ətraf bölgələrdə azərbaycanlılara qarşı sistemli təzyiqlər, kütləvi qırğınlar və deportasiyalar həyata keçirilib. 1905-1906-cı illər hadisələri, 1918-1920-ci illər qətliamları və xüsusilə 1948-1953-cü illərdə SSRİ rəhbərliyinin qərarı ilə kütləvi deportasiya nəticəsində minlərlə azərbaycanlı tarixi torpaqlarından didərgin salındı.

Bütün bu hadisələr, həm tarixi ədalətsizliyin, həm də regionda etnik və mədəni təmizləmənin acı nəticəsi kimi bu gün də Azərbaycan xalqının yaddaşında dərin iz qoyub. Bu faktlar BMT, AŞPA və digər beynəlxalq təşkilatların hesabatlarında da təsdiqlənib.

Müasir dövrdə İrəvan: tarixi irs və real mənzərə

Bu gün İrəvan şəhəri Ermənistan Respublikasının paytaxtı və ən iri şəhəridir. 1918-ci ildə qısa müddətli Zəngəzur və Qarabağ müharibələri dövründə azərbaycanlıların böyük bir hissəsi şəhəri tərk etmək məcburiyyətində qalıb. SSRİ dövründə isə şəhərin əhalisi demək olar ki, monoetnik ermənilərdən ibarət olub. Hazırda İrəvanda azərbaycanlı əhali yoxdur.

Müasir İrəvan şəhəri hər nə qədər yeni memarlıq və şəhərsalma baxımından inkişaf etsə də, onun qədim türk-islam irsi və çoxmillətli tarixi sistemli şəkildə məhv edilib, çoxsaylı abidələr və mədəniyyət nümunələri sıradan çıxarılıb.

İrəvan – əsrlər boyu Azərbaycan xalqının, türk-islam mədəniyyətinin, zəngin memarlıq və şəhərsalma ənənələrinin mərkəzi olmuş bir şəhərdir. Onun tarixində baş vermiş hadisələr, demoqrafik dəyişikliklər, mədəni irsin itirilməsi və milli kimliyin təhrif olunması müasir Azərbaycan cəmiyyətinin yaddaşında həmişə qalacaq. Bu şəhərin həqiqi tarixi və milli irsi, gələcək nəsillər üçün ibrət dərsi və milli kimlik nümunəsidir.

Ən Çox Verilən Suallar

1. İrəvan şəhərinin yaranma tarixi nə vaxtdan başlayır?

   İrəvan şəhəri e.ə. VIII əsrdə, Urartu dövlətinin dövründən formalaşmağa başlayıb.

2. İrəvan hansı dövlətlərin tərkibində olub?

   Səfəvilər, Qacarlar, Osmanlı, Rusiya imperiyası və nəhayət Ermənistan dövlətinin tərkibində olub.

3. İrəvan xanlığının ərazisi haraları əhatə edirdi?

   İrəvan xanlığı Zəngəzur, Naxçıvan, Qərbi Azərbaycan və ətraf bölgələri əhatə edirdi.

4. İrəvanda neçə məscid və tarixi abidə olub?

   XX əsrin əvvəllərində İrəvanda 8 məscid, 7 mədrəsə, onlarla hamam və karvansara mövcud idi.

5. İrəvanın demoqrafik tərkibi hansı dövrdə dəyişib?

   1828-ci ildən sonra rus-erməni köçürmələri və XX əsrdə deportasiyalar nəticəsində demoqrafik tərkib dəyişib.

6. İrəvanda azərbaycanlıların sayı nə vaxt və niyə azalıb?

   1905-1920 və 1948-1953-cü illərdə kütləvi deportasiya və qırğınlar nəticəsində azalıb.

7. İrəvan şəhərinin iqtisadi əhəmiyyəti nədən ibarət olub?

   Ticarət, sənətkarlıq və kənd təsərrüfatı sahəsində əsas regional mərkəz olub.

8. İrəvan şəhərində hansı azərbaycanlı maarifçilər yetişib?

   İrəvanda bir çox tanınmış maarifçi, ziyalı və sənətkarlar yetişib, onların adı tarixi mənbələrdə qeyd olunur.

9. İrəvanda indi azərbaycanlılar yaşayırmı?

   Hazırda İrəvan şəhərində azərbaycanlı əhali yoxdur.

10. İrəvanın türk-islam irsindən bu gün nə qalıb?

    Tarixi abidələrin əksəriyyəti dağıdılıb, yalnız Göy məscid bərpa olunub və fəaliyyət göstərir.