İrəvan Müəllimlər Seminariyası: Tarixi, Məzunları, Milli Dəyərləri

İrəvan şəhəri əsrlər boyu Qafqazda mədəniyyət, elm və maarifin mərkəzi kimi tanınıb. Bu qədim şəhərin təhsil tarixində xüsusi yer tutan, yüzilliklərin dərin qatlarında iz qoymuş ən mühüm elm ocaqlarından biri də İrəvan Müəllimlər Seminariyasıdır. XIX əsrin sonlarında yaranan bu seminariya, regionda pedaqoji proseslərin təşkili, yeni müəllim nəslinin formalaşdırılması, xalq maarifçiliyinin güclənməsi, milli kimliyin qorunması və müasir elmi düşüncənin yayılması baxımından əsl inqilabi rol oynayıb.

Yaranma Tarixi və Maarifçi Hərəkatda İrəvan Seminariyasının Yeri

İrəvan Müəllimlər Seminariyasının əsası XIX əsrin ikinci yarısında, konkret olaraq 1881-ci ildə qoyulub. O dövrün siyasi və sosial şəraiti regionda savadsızlıqla mübarizənin, yeni tədris metodlarının və maarifçi ideyaların yayılmasını aktuallaşdırırdı. Zaqafqaziya vilayəti əhalisinin böyük qismini təşkil edən azərbaycanlılar üçün isə ana dilində peşəkar müəllim hazırlığı, tədris və pedaqoji biliklərin yayılması həyati zərurət idi.

Seminariyanın yaradılması Rusiya imperiyası hakimiyyətinin maarifləndirmə siyasətinin bir hissəsi kimi həyata keçirilsə də, bu təhsil ocağı yerli əhali üçün milli özünüdərk, mədəni dirçəliş və yeni ziyalı nəslinin yetişdirilməsi baxımından əvəzsiz rol oynadı. Seminariyanın əsas vəzifəsi azərbaycanlı, erməni, gürcü və digər yerli xalqlardan olan gənclərin müasir pedaqoji biliklərə yiyələnməsi, region məktəbləri üçün yeni müəllim kadrlarının hazırlanması idi.

Yaranmasından qısa müddət sonra İrəvan Müəllimlər Seminariyası regionun ən nüfuzlu təhsil mərkəzlərindən birinə çevrildi. Burada tətbiq edilən müasir tədris proqramları, Avropa təhsil standartlarına yaxınlaşan struktur və metodika, milli-mənəvi dəyərlərlə zənginləşdirilmiş dərsliklər seminariyanı fərqləndirirdi. Qısa zaman ərzində məzunların savad səviyyəsi və peşəkar hazırlığı sayəsində İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ, Gəncə, Borçalı və digər bölgələrdə ana dilində ilk ibtidai məktəblərin açılması və xalq maarifinin güclənməsi mümkün oldu.

Tədris Proqramı, Fənlər və Strukturu: İrəvan Seminariyasının Fərqli Cəhətləri

İrəvan Müəllimlər Seminariyasının tədris proqramı və strukturu dövrünün qabaqcıl pedaqoji standartlarına əsaslanırdı. Seminariyada təhsil almaq üçün əsas şərt, gimnaziyanın aşağı siniflərini bitirmək və ya bərabər bilik səviyyəsinə malik olmaq idi. Təhsil müddəti adətən 4-5 il təşkil edirdi və proqramda əsasən aşağıdakı fənlər tədris olunurdu:

• Azərbaycan, rus, erməni və gürcü dilləri
• Riyaziyyat, təbiət elmləri, tarix və coğrafiya
• Pedaqogika, metodika, psixologiya
• Ədəbiyyat və musiqi
• Fiziki tərbiyə və əyani dərslər

Seminariyada təhsil yalnız nəzəri biliklərlə məhdudlaşmırdı. Məzunlar məktəblərdə təcrübi dərslər keçməli, pedaqoji təcrübə toplamalı, metodik vərdişlərini inkişaf etdirməli idilər. Bu model regionda ilk dəfə olaraq praktik müəllim hazırlığı sistemini tətbiq edirdi.

Tədris dili və proqramın milli məzmunu məsələsində seminariyada xüsusi yanaşma seçilmişdi. Azərbaycan dili həm əsas tədris fənni, həm də ünsiyyət dili kimi geniş yer alırdı. Həmçinin, milli musiqi, folklor, adət-ənənələr dərslik və proqramlarda xüsusi yer tuturdu. Bu, seminariyanın məzunlarının təkcə müəllim deyil, həm də maarifçi, ictimai xadim və milli ideya daşıyıcısı kimi formalaşmasını şərtləndirirdi.

Məzunlar, Ziyalılar və Maarifçilik Hərəkatında Seminariyanın Rolu

İrəvan Müəllimlər Seminariyası Azərbaycan maarifçilik tarixində tanınmış şəxsiyyətlərin, milli ziyalıların və ictimai xadimlərin formalaşmasında əvəzolunmaz rol oynayıb. Buradan yüzlərlə savadlı müəllim, alim, pedaqoq, yazıçı və maarifçi yetişib. Seminariya məzunlarının böyük əksəriyyəti sonradan müxtəlif bölgələrdə məktəb və ibtidai təhsil sisteminin yaradılmasında, milli oyanış və maarifçilik ideyalarının yayılmasında öncül mövqe tutublar.

Seminariyanın tanınmış məzunları sırasında İsmayıl bəy Şıxlinski, Həsən bəy Ələsgərov, Hüseynqulu Sarabski, Məmməd Sadiq Axundov kimi şəxslər xüsusi yer tutur. Onlar təkcə pedaqoq deyil, həm də yazıçı, publisist, ictimai xadim, ədəbiyyat və mətbuat təşkilatçısı kimi fəaliyyət göstəriblər. İrəvan, Naxçıvan, Zəngəzur, Qarabağ, Gəncə və digər bölgələrdə bu məzunların iştirakı ilə onlarca yeni məktəb, maarif cəmiyyəti və xalq kitabxanası açılıb.

Seminariya məzunlarının pedaqoji və ictimai fəaliyyətinin genişliyi onların Azərbaycan və Qafqaz miqyasında yeni maarifçi nəslin formalaşmasında əsas qüvvəyə çevrildiyini göstərir. Bu faktlar seminariyanın xalq maarifçiliyində və milli oyanış prosesində əsl katalizator rolu oynadığını sübut edir.

İrəvan Seminariyasında Milli Dəyərlər və Ana Dili Problemi

İrəvan Müəllimlər Seminariyasında tədrisin əsas yeniliklərindən biri ana dilinə və milli-mənəvi dəyərlərə xüsusi önəm verilməsi idi. Rusiya imperiyasının mərkəzləşdirilmiş maarif siyasəti, əsasən, ruslaşdırma, milli dillərin sıxışdırılması və mədəni assimilyasiya üzərində qurulsa da, seminariyada Azərbaycan dili fənni, milli folklor, tarix və ədəbiyyat dərsləri geniş yer tuturdu.

Bu prosesdə seminariya rəhbərliyinin, yerli maarifçi ziyalıların və valideynlərin rolu əvəzsiz idi. Azərbaycan dilində dərslərin keçirilməsi, milli folklorun, adət-ənənələrin tədrisə daxil edilməsi tələbələrdə vətənpərvərlik, milli özünüdərketmə və ictimai məsuliyyət hissinin formalaşmasına imkan verirdi. Eyni zamanda, bu yanaşma regionda azərbaycanlıların milli kimliyinin qorunmasına və milli mədəniyyətin yeni nəsillərə ötürülməsinə zəmin yaratdı.

Bütün bu müsbət tendensiyalara baxmayaraq, seminariya müxtəlif dövrlərdə imperiya hakimiyyətinin təzyiqlərinə, dil və məzmun məhdudiyyətlərinə, siyasi basqılara məruz qalıb. Amma müəllim və tələbələrin milli iradəsi və maarifçi səyləri sayəsində ana dili və milli dəyərlər həmişə qorunub saxlanılıb.

Siyasi Çətinliklər, Qafqazda Milli Kimlik və Seminariyanın İntibahı

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlləri Cənubi Qafqaz üçün mürəkkəb siyasi və etnik dəyişikliklər dövrü idi. İrəvan və ətraf bölgələrdə ruslaşdırma, erməniləşdirmə siyasəti, azərbaycanlı əhalinin sosial vəziyyətinin zəiflədilməsi maarif ocaqlarının da taleyinə təsir göstərirdi. İrəvan Müəllimlər Seminariyası da bu çətinliklərdən kənarda qalmadı.

Seminariyanın fəaliyyəti müxtəlif illərdə məhdudlaşdırıldı, tədris dili və proqramları dəyişdirildi, azərbaycanlı müəllim və tələbələr sıxışdırıldı. Böyük çətinliklərə baxmayaraq, bu təhsil ocağı milli kimliyin qorunmasında, milli ziyalıların, publisist və pedaqoqların hazırlanmasında öz fəaliyyətini davam etdirdi.

XX əsrin əvvəllərində Qafqazda milli oyanış, mətbuat və ictimai təşkilatların inkişafı İrəvan Seminariyasının intibah dövrünə təsadüf etdi. Bu illərdə seminariya regionda milli özünüdərkin və ictimai proseslərin mərkəzi rolunda çıxış edirdi. Məktəbin məzunları Cümhuriyyət dövründə dövlət və maarif strukturlarında fəal iştirak etdilər.

Seminariyanın Ləğvi, Məcburi Köç və Tarixi İrsin Sıxışdırılması

1918-1920-ci illərdə Cənubi Qafqazda baş verən siyasi dəyişikliklər, İrəvanın Ermənistan Respublikasının paytaxtına çevrilməsi, azərbaycanlı əhalinin zorakı köçürülməsi İrəvan Müəllimlər Seminariyasının fəaliyyətinin dayandırılmasına səbəb oldu. Yeni rejim milli maarifçiliyin, Azərbaycan mədəniyyətinin və dilinin tədris ocaqlarını məhdudlaşdırdı, bir çox müəllim və tələbə siyasi təqiblərə, köç və repressiyalara məruz qaldı.

1920-ci illərdə sovet hakimiyyətinin bərqərar olması ilə İrəvan Seminariyası tamamilə ləğv olundu. Onun binası, arxivləri, kitabxanası və maddi-texniki bazası ya başqa məqsədlərlə istifadə olundu, ya da dağıdıldı. Seminariyanın bu acı taleyi Cənubi Qafqazda milli irsin sıxışdırılması, azərbaycanlıların təhsil və mədəniyyət hüquqlarının məhdudlaşdırılması ilə bağlı ümumi proseslərin bir parçası idi.

Lakin bütün bu tarixi sarsıntılara baxmayaraq, seminariyanın yetişdirdiyi ziyalılar, pedaqoqlar, yazıçılar və maarifçilər Azərbaycan xalqının yaddaşında, milli kimliyində və təhsil tarixində əbədi iz buraxdılar. Onların fəaliyyəti və irsi müstəqillik dövründə yenidən qiymətləndirildi və maarifçilik hərəkatının qızıl fonduna çevrildi.

İrəvan Müəllimlər Seminariyasının Tarixi və Pedaqoji Fəaliyyəti

Müasir Dövrdə İrəvan Müəllimlər Seminariyasının Əhəmiyyəti və İrsin Qorunması

Müasir Azərbaycan cəmiyyətində İrəvan Müəllimlər Seminariyasının adı böyük ehtiram və qürur hissi ilə çəkilir. Bu təhsil ocağı, Azərbaycan maarifçiliyinin, milli oyanışın və yeni ziyalı nəslinin formalaşmasının parlaq nümunəsi kimi tarixə düşüb. Seminariya həmçinin Cənubi Qafqazda ana dilində müəllim hazırlığının, milli şüurun, elmi və pedaqoji fikrin inkişafında təməl rol oynayıb.

Hazırda Azərbaycanda İrəvan Seminariyasının irsini öyrənmək, maarifçilik ənənələrini təbliğ etmək, bu ocağın yetişdirdiyi ziyalıların fəaliyyətini yeni nəslə tanıtmaq üçün çoxsaylı tədqiqatlar, tədbirlər, kitablar və konfranslar keçirilir. Seminariyanın tarixi Azərbaycan maarif tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsi, milli-mədəni kimliyin simvolu kimi qəbul olunur.

Müasir dövrdə İrəvan Seminariyasının məzunlarının fəaliyyəti, yazdıqları dərsliklər, açdıqları məktəblər, formalaşdırdıqları maarif ənənəsi Azərbaycan təhsil sisteminin inkişafında və yeni nəsil ziyalıların yetişməsində mühüm təsirə malikdir. Bu irs gənc nəsillərə vətənpərvərlik, maarifçilik və sosial məsuliyyət ruhunu aşılayır.

İrəvan Müəllimlər Seminariyası Azərbaycan maarifçilik tarixinin və milli kimliyinin formalaşmasında bənzərsiz rol oynamış elm ocağıdır. Onun fəaliyyəti və irsi, xalqımızın tarixi-mədəni yaddaşında silinməz iz qoymuş, yeni ziyalı nəslinin yetişməsində, milli oyanış və maarifçilik ənənəsinin bərpasında, cəmiyyətin sosial və intellektual inkişafında əvəzsiz dəyərə malik olub. Seminariyanın taleyindəki acı reallıqlara baxmayaraq, yetişdirdiyi nəsillərin işi, ideyaları və irsi Azərbaycan xalqının gələcəyinə işıq tutmağa davam edir.

Bu elm ocağı təkcə təhsil və pedaqoji fəaliyyətin deyil, həm də milli azadlıq, mədəni irs və vətənpərvərliyin simvoludur. Seminariya irsinin bugünkü və gələcək nəsillərə çatdırılması, onun elmi və mənəvi ənənələrinin yaşadılması Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafı üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Hər bir azərbaycanlı üçün İrəvan Müəllimlər Seminariyası keçmişin qüruru, gələcəyin isə möhkəm təməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar