İrəvan Quberniyası: Tarixi, İdarəetmə Sistemi, Azərbaycan Mədəniyyətində Yeri

İrəvan Quberniyası Qafqaz regionunun tarixində xüsusi önəmə malik inzibati ərazi vahidi olmuşdur. Quberniyanın yaranması, idarəetmə sistemi, etnik tərkibi, sosial-iqtisadi vəziyyəti, siyasi dəyişikliklər, mədəni təsirlər və strateji əhəmiyyəti bu əraziyə aid tarixi dərinlikləri tam əks etdirir. XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq İrəvan Quberniyası həm Rusiya imperiyasının, həm də sonrakı regional güclərin diqqət mərkəzində olmuş, Cənubi Qafqazın demoqrafik, iqtisadi və mədəni xəritəsində mühüm rol oynamışdır. Böyük dövlətlərin maraqları çərçivəsində bu ərazi tarixi proseslərin, millətlərarası münasibətlərin və dövlət siyasətinin mərkəzində dayanmışdır.

İrəvan Quberniyasının tarixi Azərbaycanın, eləcə də Qafqazın bütövlükdə sosial və siyasi inkişafında mühüm bir mərhələ təşkil edir. Quberniyanın formalaşma prosesi təkcə inzibati dəyişikliklərlə məhdudlaşmamış, həm də etnik-mədəni mühitin, iqtisadi münasibətlərin və siyasi strukturların dəyişməsi ilə səciyyələnmişdir. Bu coğrafiyada baş verən demoqrafik dəyişikliklər, əhalinin miqrasiyası və müxtəlif xalqların birgəyaşayış modeli bölgənin simasını formalaşdırmışdır. İrəvan Quberniyasının tərkibinə daxil olan şəhər və kəndlər, tarixi abidələr, təhsil və mədəniyyət ocaqları, iqtisadi mərkəzlər Azərbaycanın və ümumilikdə Qafqazın tarixində silinməz izlər buraxmışdır.

İrəvan Quberniyasının Yaranması və Tarixi İnkişafı

İrəvan Quberniyası XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazda baş verən geosiyasi dəyişikliklərin nəticəsində yaranmışdır. 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra Rusiya imperiyası İranla sərhədləri dəyişdirdi və Cənubi Qafqazda, o cümlədən İrəvan xanlığının ərazisində yeni inzibati vahidlər yaratdı. İrəvan Quberniyası rəsmi olaraq 1849-cu ildə təşkil edilmiş və tərkibinə qədim İrəvan xanlığının, Naxçıvan və Ordubad torpaqlarının bir hissəsi daxil edilmişdi.

Quberniyanın təşkili ilə bölgənin inzibati idarəetmə sistemi köklü şəkildə dəyişdi. Rusiya imperiyasının digər quberniyalarında olduğu kimi, burada da qubernatorun rəhbərliyi altında inzibati aparatlar, yerli idarəetmə orqanları yaradıldı. İrəvan şəhəri quberniyanın inzibati mərkəzi oldu. Rusiya hakimiyyəti regionda inzibati nəzarəti gücləndirmək üçün hərbi və mülki idarəetməni birləşdirən kompleks struktur qurdu. Yeni inzibati bölgülər, torpaq islahatları, əhali siyahıyaalması və vergi sistemi tətbiq edildi.

İrəvan Quberniyası təşkil olunduqdan sonra bölgəyə kütləvi miqyasda erməni əhalisi köçürülməyə başladı. Bu proses, əsasən, 1828-ci ildən etibarən imperiyanın regionda etnik və dini balansı dəyişmək siyasətinin tərkib hissəsi idi. XIX əsrin ortalarından etibarən quberniyanın etnik tərkibində mühüm dəyişikliklər baş verdi. Azərbaycanlıların və digər yerli xalqların sayı azalmağa başladı, erməni əhalinin payı isə sürətlə artdı. Rusiya imperiyası yeni köçürülən əhali üçün güzəştlər, torpaq paylanması və vergi imtiyazları tətbiq etdi.

Quberniyanın inkişafı prosesində əhalinin sosial vəziyyəti, kənd təsərrüfatı, ticarət, sənaye, təhsil və mədəni həyatında əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdi. Bölgənin strateji mövqeyi, zəngin təbii sərvətləri və ticarət yollarının kəsişməsində yerləşməsi buranı Qafqazda əsas iqtisadi və hərbi mərkəzlərdən birinə çevirdi. İrəvan şəhəri və onun ətrafında tikilən yeni binalar, inzibati və dini obyektlər, yollar, körpülər regionun simasını dəyişdi.

Quberniyanın tarixi təkcə inzibati dəyişikliklərlə yox, həm də sosial, iqtisadi və mədəni proseslərlə zəngindir. İrəvan Quberniyası Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşında, mədəni irsində və milli kimliyində xüsusi yer tutur. Bölgənin işğalı, əhalinin miqrasiyası və sonrakı siyasi hadisələr Azərbaycanın və ümumilikdə Qafqaz tarixinin dramatik səhifələrindən birini təşkil edir.

İdarəetmə Sistemi və İnzibati Quruluşu

İrəvan Quberniyasının idarəetmə sistemi Rusiya imperiyasının digər inzibati bölgülərindəki kimi mərkəzləşdirilmiş və ciddi nəzarət mexanizminə əsaslanırdı. Quberniyanın başında imperator tərəfindən təyin edilən qubernator dururdu. Qubernator dövlət siyasətinin yerli icrasına, vergi yığımı, hüquq-mühafizə və inzibati məsələlərin tənzimlənməsinə cavabdeh idi. Onun səlahiyyətləri daxilində yerli məmurların təyinatı, inzibati orqanların təşkili, əhalinin siyahıyaalınması və torpaq bölgüsünün həyata keçirilməsi də var idi.

Quberniyanın tərkibində bir neçə qəza (uyezd) vardı. Hər qəza inzibati mərkəzdən idarə olunur, yerli orqanlar (pristavlar, idarə rəisləri) tərəfindən nəzarət edilirdi. Ən iri qəzalar İrəvan, Aleksandropol (indiki Gümrü), Echmiadzin, Novobayazid (indiki Qeqarkunik), Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Sürməli və Ordubad idi. Bu qəzaların hər biri öz coğrafi, iqtisadi və demoqrafik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirdi.

Aşağıda İrəvan Quberniyasının inzibati bölgüsü və əsas məlumatları barədə cədvəl təqdim olunur:

İnzibati idarəetmə sistemi yerli əhalinin həyatına birbaşa təsir göstərirdi. Quberniyanın inzibati aparatında, əsasən, rus məmurlar, bir qədər də yerli ziyalılar təmsil olunurdu. Bu isə bəzən yerli maraqların nəzərə alınmaması, sosial gərginliyin artması, etnik və dini münasibətlərin mürəkkəbləşməsi ilə nəticələnirdi. Bütün inzibati dəyişikliklərə baxmayaraq, bölgənin sosial strukturu, adət-ənənələri və yerli idarəetmə ənənələri müəyyən qədər qorunub saxlanılmışdı.

Əhalinin Etnik Tərkibi və Miqrasiya Prosesləri

İrəvan Quberniyasının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri əhalinin etnik müxtəlifliyi idi. XIX əsrin əvvəllərində əhalinin əksəriyyəti Azərbaycan türkləri təşkil edirdi. Lakin 1828-ci ildən başlayaraq Rusiya imperiyasının məqsədyönlü siyasəti nəticəsində bölgəyə kütləvi şəkildə erməni əhali köçürülməyə başladı. Bu köçürmələr İran və Osmanlı imperiyalarından gələn erməniləri əhatə edirdi və etnik balansı ciddi şəkildə dəyişdi.

XIX əsrin ikinci yarısına doğru quberniya əhalisinin təxminən yarıdan çoxu artıq erməni mənşəli idi. Azərbaycanlılar və kürdlər isə əsasən kənd yerlərində, maldarlıq və əkinçiliklə məşğul olur, şəhər və kəndlərdə məskunlaşırdılar. Quberniyanın bəzi qəzalarında (Naxçıvan, Ordubad, Sürməli) hələ də Azərbaycanlılar əhalinin çoxluğunu təşkil edirdi. Etnik miqrasiya prosesi bölgənin sosial-iqtisadi həyatına, demoqrafik strukturuna və mədəniyyətinə təsir göstərdi.

Köçürmələr nəticəsində yeni məskunlaşan əhaliyə dövlət tərəfindən torpaq, güzəştlər, azadlıq və imtiyazlar verilirdi. Yerli əhali isə bir çox hallarda torpaqdan, yaşayış yerlərindən məhrum olurdu. Bu, bölgədə sosial və milli münasibətlərin mürəkkəbləşməsinə, qarşıdurmaların yaranmasına zəmin yaradırdı. Eyni zamanda, yeni əhalinin gəlməsi ilə bölgənin urbanizasiyası, sənaye və ticarət potensialı artırdı, lakin bu, yerli Azərbaycanlıların həyat səviyyəsinə hər zaman pozitiv təsir etmirdi.

Əhalinin dinamikası, ailə və kənd strukturları, təbii artım və sosial dəyişikliklər İrəvan Quberniyasında etnik rəngarəngliyin əsas göstəricilərindən biri olub. Sonrakı dövrlərdə, xüsusilə XX əsrin əvvəllərində bölgədə baş verən siyasi hadisələr, inqilablar və müharibələr əhalinin miqrasiyasını və etnik tərkibin dəyişməsini daha da sürətləndirdi.

Sosial-İqtisadi Həyat və İnkişaf Səviyyəsi

İrəvan Quberniyası iqtisadi baxımdan Qafqazın ən mühüm bölgələrindən biri idi. Ərazinin məhsuldar torpaqları, əlverişli iqlimi, su mənbələri və ticarət yollarının kəsişməsi quberniyada kənd təsərrüfatının, ticarətin və sənətkarlığın inkişafına şərait yaradırdı. Əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik, bağçılıq, maldarlıq və sənətkarlıq idi. Quberniyada taxıl, pambıq, meyvə, üzüm, tütün, ipək, tərəvəz istehsalı və emalı geniş yayılmışdı.

İrəvan şəhəri və digər iri yaşayış məntəqələri ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri kimi tanınırdı. Burada bazarlar, karvansaraylar, emalatxanalar, kiçik müəssisələr və su dəyirmanları fəaliyyət göstərirdi. Şəhər əhalisi arasında sənətkarlar, tacirlər, təbəqələr, zəngin və orta varlı ailələr önəmli yer tuturdu. Sənaye əsasən kiçik həcmli olsa da, sonrakı dövrlərdə bir neçə iri müəssisə də meydana gəlmişdi.

Kənd yerlərində isə torpaq islahatı, suvarma sistemləri, kollektiv iş və icma idarəetməsi yayılmışdı. Əhalinin yaşayış səviyyəsi regiondan-regiona dəyişirdi. Bəzi bölgələrdə əhali daha firavan yaşayır, bəzilərində isə yoxsulluq, işsizlik, torpaq çatışmazlığı problemi vardı. Bölgədə sosial təbəqələşmə də aydın hiss olunurdu. Zəngin torpaq sahibləri, din xadimləri, böyük tacirlər və bəylər quberniyanın iqtisadi həyatında əsas söz sahibi idilər.

Ticarət yollarının və gömrük məntəqələrinin mövcudluğu bölgənin iqtisadi inkişafına təkan verirdi. İrəvan Quberniyasından keçən karvan yolları şəhəri Qafqazın və Yaxın Şərqin əsas ticarət mərkəzləri ilə birləşdirirdi. Rusiyanın iqtisadiyyat siyasəti, yerli bazarların və məhsulların ixracı, sənaye potensialının inkişafı quberniyanın iqtisadi həyatını birbaşa formalaşdırırdı.

İrəvan Quberniyasının tarixinin dərindən öyrənilməsi, orada baş verən dəyişikliklərin, demoqrafik və mədəni proseslərin araşdırılması Azərbaycan tarixşünaslığı üçün olduqca vacibdir. Bu ərazi Azərbaycan xalqının tarixində təkcə coğrafi ərazi deyil, həm də milli-mədəni kimliyin, dövlətçilik ənənələrinin və tarixi yaddaşın bir hissəsidir. Hazırda İrəvan və onun ətrafı Ermənistan Respublikasının tərkibində olsa da, orada mövcud olan tarixi abidələr, Azərbaycan mədəni irsi və xalq yaddaşı bu torpaqların əzəli və tarixi bağlarını qoruyub saxlayır.

Təhsil, Mədəniyyət və Elm Ocaqları

İrəvan Quberniyasının təhsil və mədəniyyət həyatı XIX əsrdən etibarən yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Quberniyada ilk məktəblər, mədrəsələr, kilsə və məscidlərin nəzdində dini-tədris ocaqları fəaliyyət göstərirdi. Burada həm azərbaycanlıların, həm də ermənilərin və rusların mədəni maarifləndirilməsi üçün məktəblər açılmışdı. Əsasən şəhər yerlərində klassik rus məktəbləri, gimnaziyalar, seminariyalar və texniki peşə məktəbləri fəaliyyət göstərirdi.

Azərbaycanlı əhalinin təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün bir sıra xeyriyyəçilər, ictimai xadimlər və maarifpərvərlər məktəblərin, kitabxanaların və ictimai tədris ocaqlarının açılmasına təşəbbüs göstərirdilər. Məscidlərin nəzdində fəaliyyət göstərən mədrəsələr həm dini, həm də dünyəvi elmlərin tədrisi üçün mühüm rol oynayırdı. Erməni və rus məktəbləri isə əsasən şəhər əhalisi arasında populyar idi.

Mədəni həyatda İrəvan şəhəri və ətraf bölgələrdə təşkil olunan teatr tamaşaları, konsertlər, sərgilər, milli bayramlar və ənənəvi mərasimlər xüsusi yer tuturdu. Bölgədə çoxsaylı musiqiçi, şair, yazıçı, rəssam və sənətkar fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan xalqının mədəni irsi, musiqi və poeziya nümunələri, folklor ənənələri İrəvan və ətrafında geniş yayılmışdı.

Elm və tədris sahəsində isə XIX əsrin sonlarında quberniyada bir neçə elmi cəmiyyət, xeyriyyə təşkilatı, qəzet və jurnal fəaliyyət göstərmişdir. Bunlar regionda maarifləndirmənin, yeni biliklərin yayılmasının və ictimai inkişafın əsas təkanverici qüvvəsi idi. Azərbaycan ziyalıları, elm və mədəniyyət xadimləri İrəvan Quberniyasının maarif və mədəni həyatında fəal iştirak edirdilər.

Siyasi Hadisələr və Sosial Gərginliklər

İrəvan Quberniyası XIX və XX əsrlərdə mühüm siyasi hadisələrin, inqilabların, müharibələrin və etnik qarşıdurmaların mərkəzinə çevrilmişdi. Bölgənin strateji əhəmiyyəti, etnik tərkibin tez-tez dəyişməsi, torpaq uğrunda mübarizə, siyasi maraqların toqquşması burada gərginliyin daim yüksək olmasına səbəb olurdu. 1905-1907-ci illərdə Qafqazda baş vermiş erməni-müsəlman qarşıdurmaları, 1917-ci il Rus inqilabından sonra bölgədə baş verən siyasi proseslər, Birinci Dünya müharibəsinin təsiri quberniyanın taleyində dönüş nöqtələri olmuşdur.

Azərbaycanlı əhalinin bu proseslərdə vəziyyəti mürəkkəbləşirdi. Etnik qarşıdurmalar, silahlı toqquşmalar, zorakılıq aktları və deportasiyalar nəticəsində yerli əhali sıxışdırılır, tarixi torpaqlardan didərgin düşürdü. 1918-1920-ci illərdə erməni silahlı dəstələrinin həyata keçirdiyi etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində İrəvan və ətraf kəndlərdə yaşayan Azərbaycanlıların sayı kəskin şəkildə azaldı.

Siyasi hadisələr və sosial gərginliklər bölgənin iqtisadi, mədəni və sosial həyatına da birbaşa təsir göstərirdi. Əhalinin bir hissəsi köçmək məcburiyyətində qalır, kəndlər boşalır, şəhər əhalisi dəyişirdi. Eyni zamanda, bölgədə yerli idarəetmə orqanlarının fəaliyyəti, hərbi komendantlıqlar, müvəqqəti hökumət strukturları yaranırdı. Bu proseslər bölgənin idarə olunmasını daha da mürəkkəbləşdirir, sosial münasibətlərdə dərin izlər buraxırdı.

İrəvan Quberniyasının Azərbaycan Tarixi və Kimliyində Yeri

İrəvan Quberniyası Azərbaycanın milli kimliyi və tarixi yaddaşı üçün əvəzolunmaz bir dəyərdir. Bu bölgə uzun illər Azərbaycan türklərinin mədəni, iqtisadi və ictimai həyatında mühüm rol oynamışdır. Bölgənin şəhər və kəndlərində yüzillərlə formalaşmış adət-ənənələr, mədəni abidələr, xalq yaradıcılığı və sənətkarlıq nümunələri Azərbaycan xalqının milli-mədəni mirasının ayrılmaz hissəsidir.

İrəvan şəhərinin özündə və quberniyanın digər ərazilərində onlarla məscid, hamam, karvansaray, qala, körpü və başqa tarixi-memarlıq abidələri mövcud idi. XIX əsrin sonlarında şəhərdə və ətraf kəndlərdə yaşayan Azərbaycanlılar öz mədəniyyətini, adət-ənənəsini və dövlətçilik ənənələrini qoruyub saxlamışdı. Bölgədə yaşayan ziyalılar, alimlər, sənətkarlar Azərbaycan ədəbiyyatı və incəsənətinə dəyərli töhfələr vermişdir.

Sovet dövründə və sonrakı illərdə bu coğrafiyada baş verən kütləvi miqrasiya, deportasiya və etnik təmizləmələr nəticəsində Azərbaycanlıların sayı demək olar ki, sıfıra enmişdir. Lakin, tarixi faktlar, arxiv sənədləri, etnoqrafik materiallar və xalq yaddaşı göstərir ki, İrəvan və ətrafı Azərbaycanın tarixi torpağı, milli irsinin bir hissəsidir. Bu gün də Azərbaycan xalqının yaddaşında İrəvan və onun kəndləri doğma yurd kimi qalır.

İrəvan Quberniyasının Dağılması və Müasir Ermənistanda Tarixi İrsin Taleyi

İrəvan Quberniyasının hüquqi və inzibati varlığı 1917-1920-ci illərdə baş verən siyasi proseslər, Rusiya imperiyasının dağılması və Cənubi Qafqazda yeni dövlətlərin yaranması ilə sona çatdı. Azərbaycanlı əhali bu prosesdə ən böyük itkiləri verdi; onların tarixi torpaqları, kəndləri və şəhərləri tədricən boşaldı, mədəni irs dağıdıldı və yerli əhali məcburi köçkünə çevrildi.

Sovet hakimiyyətinin qurulması və Ermənistan SSR-in yaradılması ilə İrəvan Quberniyasının ərazisi Ermənistan Respublikasının tərkibinə daxil oldu. Sovet dövründə bölgənin tarixi abidələrinin, məscid və digər mədəni irs nümunələrinin bir çoxu məhv edildi, təhrif olundu və ya başqa məqsədlərlə istifadə edildi. Azərbaycanlılara aid mədəniyyət nümunələrinin böyük hissəsi itib-batdı, arxivlər məhv edildi, toponimlər dəyişdirildi.

Müasir Ermənistanda isə İrəvan və ətraf bölgələrdə Azərbaycan xalqının mədəni irsi demək olar ki, tamamilə silinmiş vəziyyətdədir. Buna baxmayaraq, arxiv sənədləri, bədii və elmi əsərlər, etnoqrafik tədqiqatlar və xalq yaddaşı bu ərazinin tarixinin, coğrafiyasının və mədəniyyətinin Azərbaycan xalqına məxsusluğunu sübut edir. Bugünkü nəsillər üçün bu bölgənin öyrənilməsi, milli kimliyin və tarixi yaddaşın qorunması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Qafqazın mürəkkəb tarixində İrəvan Quberniyasının rolu və əhəmiyyəti danılmazdır. Bu bölgə uzun illər Azərbaycan xalqının və digər yerli xalqların birlikdə yaşadığı, mədəniyyətlərini inkişaf etdirdiyi, dövlətçilik ənənələrini qoruyub saxladığı coğrafiya olmuşdur. XIX əsrdə burada baş verən inzibati, siyasi və demoqrafik dəyişikliklər təkcə yerli əhalinin deyil, bütövlükdə Qafqazın tarixinin taleyini formalaşdırıb.

İrəvan Quberniyası tarixən Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi yaddaşımızda əbədi olaraq qalacaq. Bu bölgənin öyrənilməsi, arxiv sənədlərinin, tarixçilərin araşdırmalarının və xalq yaddaşının birləşdirilməsi gələcək nəsillərə həqiqi tariximizi ötürmək üçün vacibdir. Azərbaycanlıların İrəvanda və ətrafında yaratdıqları mədəniyyət, memarlıq abidələri, elmi və ictimai fəaliyyətləri xalqımızın zəngin irsinin göstəricisidir.

Ən Çox Verilən Suallar