Azərbaycan dili zəngin və sistemli söz yaradıcılığı üsulları ilə seçilir. Bu üsullardan biri də şəkilçilərin, xüsusən də feillərdən törəmə sözlər düzəltməkdə istifadə olunan “-ırğa” şəkilçisinin işlənməsidir. Müasir dilçilikdə “-ırğa” şəkilçisi həm tarixi-etimoloji baxımdan, həm də funksional cəhətdən diqqətçəkici bir dil faktıdır. Bu şəkilçi Azərbaycan dilinin leksik inkişafında və yeni sözlərin yaradılmasında xüsusi rol oynayır.
İstər klassik, istərsə də müasir Azərbaycan ədəbi dilində “-ırğa” şəkilçisi kökdən törəyən, işlək, gündəlik ünsiyyətdə tez-tez rast gəlinən sözlərin yaranmasına səbəb olub. Söz yaradıcılığında bu şəkilçinin funksiyaları, istifadəsi, semantik yükü, tarixi inkişafı və bugünkü aktual durumu, eləcə də digər şəkilçilərlə müqayisədə fərqləndirici cəhətləri xüsusi tədqiqata layiq mövzudur. Əhalinin gündəlik danışıq dilindən tutmuş elmi ədəbiyyatadək bu şəkilçiyə rast gəlmək mümkündür.
İrğa şəkilçisinin mənşəyi və tarixi inkişafı
“–ırğa” şəkilçisi Azərbaycan türkcəsinin qədim dövrlərindən bu günə qədər müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalaraq gəlib çatıb. Türk dillərinin leksik quruluşunda feildən törəmə isimlərin, xüsusən də agentiv və ya subyektiv mənalı sözlərin yaradılmasında bu şəkilçi mühüm rol oynayıb. “-ırğa” şəkilçisinin forması bəzi dialekt və şivələrdə “-irga”, “-irqə”, “-irğa”, “-ərgə” və s. kimi müxtəlif fonetik variantlarda işlənib.
Ən qədim yazılı mənbələrdə, xüsusən Orxon-Yenisey abidələrində bu şəkilçiyə bənzər şəkilçilərin işlənməsi sübut olunub. Orta əsr türkdilli mətnlərdə və Azərbaycan türkcəsinin erkən nümunələrində bu şəkilçi “yazırğa”, “gədirgə”, “alırğa” və s. kimi nümunələrlə rast gəlinir. Bu şəkilçi zaman keçdikcə həm məna, həm də fonetik quruluş baxımından bəzi dəyişikliklərə məruz qalıb.
İrğa şəkilçisinin qrammatik funksiyası və leksik-semantik xüsusiyyətləri
İrğa şəkilçisi əsasən feillərdən törəmə isimlər düzəltmək üçün istifadə olunur. Onun vasitəsilə “hərəkət edən”, “edən”, “çatan”, “gələn” kimi mənalar ifadə olunur. Bu şəkilçi ilə düzəlmiş sözlər, adətən, hərəkət edən subyekt və ya məqsəd bildirir. Məsələn: aparıq (aparırğa) – aparan, gətirən; gətirqa (gətirirğa) – gətirən, gətirici.
İrğa şəkilçisi bir çox hallarda arxaik sözlərdə və dialektal leksikada daha çox aktivdir. Müasir ədəbi dildə işləkliyi nisbətən məhduddur, lakin regionlarda, xüsusilə kənd dialektlərində bu şəkilçiyə tez-tez rast gəlinir. Bəzi köhnə sözlər “-ırğa” şəkilçisini saxlamışdır və bu, dilin tarixi inkişafını izləmək baxımından maraqlıdır.
İrğa şəkilçisi ilə yaranan sözlərin quruluşu və nümunələri
Bu şəkilçi ilə əsasən kök feillərdən isimlər, bəzən isə sifətlər düzəlir. Sözün kökünə “-ırğa” şəkilçisi artırılmaqla yeni, daha konkret və ya məcazi mənalı isim və ya sifət yaranır. Məsələn:
- Qırırğa – qıran, dağıdan (insan və ya vasitə).
- Gətirqa – gətirici (insan və ya alət).
- Çıxırğa – çıxan, çıxarıcı.
- Düşürgə – düşən, düşürücü (həmçinin “düşərgə” – məskən, düşər yer).
Bəzi hallarda “-ırğa” şəkilçisi vasitəsi ilə yaranan sözlər məişət leksikasında, köhnə peşə və sənət adlarında, etnoqrafik terminlərdə də istifadə olunur.
Digər şəkilçilərlə müqayisədə “-ırğa” şəkilçisinin xüsusiyyətləri
Azərbaycan dilində feildən isim və ya sifət düzəldən bir çox şəkilçi mövcuddur: -cı/-çi, -an/-ən, -ıcı/-ici və s. “-ırğa” şəkilçisinin fərqi ondadır ki, o, daha çox arxaik və dialektal söz yaradıcılığına aiddir. Məsələn, “çapırğa” (çapan, çapıcı), “bişirğə” (bişirici) və s. kimi sözlər bu şəkilçinin işlənmə dairəsini göstərir.
Ədəbi dilin inkişafı ilə bir sıra sözlər tədricən passivləşmiş, lakin bəzi bölgələrdə işlək olaraq qalmışdır. Müasir leksikada və etnoqrafik terminologiyada “-ırğa” şəkilçisi xüsusilə yer adlarında və peşə adlarında yaşayır.
İrğa şəkilçisinin dialekt və şivələrdə istifadəsi
Azərbaycanın Qərb bölgələrinin, Naxçıvan, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax kimi dialektlərində “-ırğa” şəkilçisinə daha çox rast gəlinir. Bəzi şivələrdə bu şəkilçi əsas kommunikasiya vasitəsinin ayrılmaz hissəsidir və gündəlik həyatla bağlı bir çox anlayışlar məhz bu şəkilçi vasitəsilə adlandırılır.
Xüsusilə kənd yerlərində yaşlı nəslin danışığında “-ırğa” şəkilçili sözlər həm fonetik, həm də semantik orijinallığını saxlayır.
Müasir ədəbi dildə və leksikonda “-ırğa” şəkilçisinin rolu
Hazırda Azərbaycan ədəbi dilində “-ırğa” şəkilçisinin işləkliyi xeyli azalıb. Lakin folklor nümunələrində, aşıq ədəbiyyatında, dialekt və şivələrdə, bəzi sənət və məişət terminlərində bu şəkilçi yaşamaqda davam edir. Ədəbi dilə keçən və normalaşan “-ırğa” şəkilçili sözlər isə artıq ümumxalq leksikasının bir hissəsidir.
Bununla belə, dilçilər və leksikoqraflar bu şəkilçinin semantik yükünü, tarixçəsini və istifadəsini araşdırmaqda maraqlıdırlar.
Türk dillərində “-ırğa” şəkilçisinin paralelləri
Qeyd etmək lazımdır ki, “-ırğa” şəkilçisi təkcə Azərbaycan dilində deyil, bir çox başqa türk dillərində də müxtəlif fonetik formalarda mövcuddur. Qazax, qırğız, uyğur, türkmən, türkcə və başqa türk dillərində də bu şəkilçinin ekvivalentləri işlənir. Müxtəlif tarixi dövrlərdə “-ırğa” şəkilçisi türk dillərinin söz yaradıcılığı sistemində mühüm rol oynayıb.
Bu da göstərir ki, “-ırğa” şəkilçisi türkdilli xalqların ümumi leksik və qrammatik irsinə aiddir və tarixən geniş coğrafiyada yayılıb.
Ədəbiyyatda, folklorda və dialektologiyada “-ırğa” şəkilçisi
Azərbaycanın folklor nümunələrində, aşıq yaradıcılığında və xalq dastanlarında “-ırğa” şəkilçili sözlərə tez-tez rast gəlinir. Bu sözlər bəzən obraz yaradıcılığı, bəzən peşə və alət adlandırması, bəzən də yer-yurd adları kimi işlədilir. Azərbaycan dialektologiyasının əsas tədqiqat mövzularından biri də bu şəkilçinin istifadəsi və semantik funksiyalarıdır.
Bu sahədə aparılan tədqiqatlar Azərbaycan dilinin tarixi, regional və dialektal qatlarının öyrənilməsində mühüm rol oynayır.
İrğa şəkilçisinin araşdırılma perspektivləri və dilçilikdə əhəmiyyəti
Müasir dilçilikdə “-ırğa” şəkilçisinin funksional və semantik potensialı geniş tədqiqat mövzusudur. Dilçi alimlər bu şəkilçinin tarixi-etimoloji köklərini, digər şəkilçilərlə qarşılıqlı təsirini, dialektal variasiyalarını və leksik-semantik inkişafını araşdırmaqda davam edirlər. Bu, dilin canlılığının, xalq danışığının və lüğət tərkibinin zənginliyinin göstəricisidir.
“-ırğa” şəkilçisi Azərbaycan dilinin qədim söz yaradıcılığı ənənəsinin canlı nümunəsidir. Onun həm tarixilik, həm də funksionallıq baxımından əhəmiyyəti dilimizin zənginliyi və inkişafı üçün önəmlidir. Müasir dövrdə bu şəkilçinin rolu bir qədər azalsa da, dialekt, folklor və lüğət tərkibində yaşamağa davam edir və gələcək nəsillər üçün dil və mədəniyyət xəzinəsinin bir hissəsi olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
-
İrğa şəkilçisi nədir?
Feildən törəmə isim və ya sifət düzəldən qədim türk mənşəli şəkilçidir. -
İrğa şəkilçisi ilə hansı sözlər düzəlir?
Qırırğa, aparırğa, çıxırğa, gətirqa kimi hərəkəti bildirən sözlər. -
İrğa şəkilçisinin işləkliyi harada daha çoxdur?
Azərbaycan dialekt və şivələrində, xüsusən kənd və bölgə danışığında. -
İrğa şəkilçisi hansı türk dillərində işlənir?
Qazax, qırğız, türkmən, uyğur və digər türk dillərində də istifadə olunur. -
Bu şəkilçi ilə yaranan sözlər nəyi bildirir?
Əsasən hərəkət edən subyekti, icraçını və ya hərəkət edən şeyi. -
İrğa şəkilçisi ilə yaranan sözlər müasir ədəbi dildə işləkdir?
Çox az, əsasən folklor və dialekt sözlərində yaşamaqdadır. -
İrğa şəkilçisi ilə yaranan sözlərdə semantik yük nədir?
Hərəkəti icra edən, yerinə yetirən və ya aparan subyekti bildirir. -
Azərbaycan dilində başqa hansı şəkilçilər eyni funksiya daşıyır?
-cı/-çi, -an/-ən, -ıcı/-ici, -dır/-dir və s. şəkilçilər. -
İrğa şəkilçisinin tarixiliyi necə müəyyən olunur?
Orxon-Yenisey abidələrində və erkən türk yazılı mətnlərində izləri var. -
İrğa şəkilçisinin araşdırılması dil üçün niyə vacibdir?
Dilin inkişafı, söz yaradıcılığı və tarixinin öyrənilməsi üçün mühüm elmi mənbədir.
