İrtica : Sözün Mənası, İrticaçılıq, Cəmiyyətə Təsiri

İrtica termini ictimai-siyasi leksikonda ən çox rast gəlinən və fərqli kontekstlərdə istifadə olunan anlayışlardan biridir. Bu söz, bir cəmiyyətin, dövlətin, ideologiyanın və ya fərdin inkişafdan geriyə, köhnə və ya ənənəvi formaya qayıtmasını, yenilik və tərəqqiyə qarşı çıxmasını ifadə edir. İrtica həm sosial, həm də siyasi sferada, eləcə də fəlsəfi və ideoloji müstəvidə geniş yer alır. Tarix boyunca irticaçılıq meylləri bir çox dövlətdə, cəmiyyətdə və hərəkatda müşahidə edilmiş, müəyyən dövrlərdə isə qlobal və lokal miqyasda dəyişikliklərin qarşısını alan əsas amillərdən biri kimi çıxış etmişdir. İrtica termini yalnız geriyə dönüş deyil, həm də yeniliyin, inkişafın, maarifçiliyin və islahatların əleyhinə olan hərəkət və ideyaların məcmusu kimi də qiymətləndirilir.

Cəmiyyətlərin inkişaf tarixinə baxdıqda, hər bir yeni mərhələdə mütərəqqi qüvvələrlə yanaşı, irticaçılıq meylləri də mövcud olmuşdur. Bu, fərqli sosial təbəqələrin, dini və siyasi qurumların maraqları, ənənələrə bağlılıq, qorxu və narahatlıqlar, eləcə də qeyri-müəyyənlik şəraitində sabitliyə can atmaq kimi faktorlarla bağlıdır. İrtica özünü təkcə siyasətdə deyil, elmdə, təhsildə, mədəniyyətdə və gündəlik həyatın digər sahələrində də göstərə bilər.

İrtica sözünün mənası və tarixi

İrtica sözü ərəb mənşəlidir və “geri qayıdış”, “əvvəlki vəziyyətə dönmə”, “müəyyən bir prosesdə geriyə hərəkət” kimi mənaları ifadə edir. Bu termin XIX əsrdə Avropada geniş yayılmağa başlamış və daha sonra Şərq ölkələrinin də ictimai-siyasi leksikonuna daxil olmuşdur. İrtica həm klassik, həm də müasir dövrdə tərəqqinin, islahatların və yeniliyin əleyhinə olan, cəmiyyətin tarixi inkişafını ləngidən hərəkət və baxışların adlandırılması üçün işlədilir.

Müxtəlif ölkələrin tarixində, xüsusilə Osmanlı imperiyasında və Qafqazda irtica termini əsasən siyasi və dini kontekstdə istifadə edilmişdir. Osmanlı dövründə irtica yeni islahatlara qarşı çıxan, dövlətin və cəmiyyətin ənənəvi, feodal strukturlarını qorumağa çalışan dairələri xarakterizə etmək üçün işlədilirdi. Azərbaycanda və digər Şərq ölkələrində isə irtica maarifçiliyin, milli oyanışın və modernləşmənin qarşısında dayanan qüvvə kimi qəbul olunmuşdur.

İrticaçılıq və cəmiyyətə təsiri

İrticaçılıq cəmiyyətin inkişafına müxtəlif formalarda mane olur. Belə ki, yeniliyin və tərəqqinin qarşısını alan irticaçı qüvvələr cəmiyyətin sosial, siyasi və iqtisadi inkişafını ləngidir. İrticaçılıq adətən konservativ, mühafizəkar təbəqələrin maraqlarını qoruyur, köhnə dəyərlərə, ənənəvi norma və qaydalara bağlılığı təşviq edir. İrticaçılar mütərəqqi ideyaların yayılmasına, islahatların həyata keçirilməsinə və fərqli düşüncələrin cəmiyyətə nüfuz etməsinə əks mövqe tutur.

Cəmiyyətin inkişaf mərhələlərində irticaçılıq bəzən mədəniyyətin, elmin və təhsilin qarşısında əsas maneəyə çevrilir. Bu, yenilikçi ideyaların, maarifçiliyin və modernləşmə təşəbbüslərinin cəmiyyətə daxil olmasını əngəlləyir. İrticaçılıq həm də insan azadlıqlarının, hüquqlarının və sosial bərabərliyin təmin olunmasına qarşı çıxış edir.

İrtica və siyasət

Siyasi sahədə irtica dövlətin idarəçiliyində, hüquqi sistemdə və ictimai münasibətlərdə ənənəvi qaydaların üstün tutulması, islahat və yeniləşmə təşəbbüslərinə qarşı çıxmaq kimi təzahür edir. Bir çox hallarda irticaçılıq hakimiyyətin sabitliyini qorumaq adı altında tətbiq olunur və fərqli siyasi partiyalar, dini qurumlar, ictimai təşkilatlar tərəfindən müdafiə edilir.

Müasir siyasi leksikonda irticaçı adlandırılan qüvvələr əsasən avtoritar rejimlər, ekstremist dini qruplar, klassik feodal təbəqələr və ənənəvi ideologiyaların daşıyıcılarıdır. Siyasi irtica tez-tez mətbuatda, siyasi debatlarda və ictimai diskussiyalarda mütərəqqi qüvvələrə qarşı ittiham vasitəsi kimi istifadə olunur.

İrticaçının xüsusiyyətləri və davranış formaları

İrticaçı — yeniliyin, tərəqqinin və islahatların əleyhdarı olan, cəmiyyətdə geriyə dönüşü və ənənəvi qaydaların bərpasını dəstəkləyən şəxsdir. İrticaçıların əsas xüsusiyyətləri bunlardır:

• Ənənəvi dəyərlərə və köhnə ictimai-siyasi qaydalara bağlılıq.
• Sosial, iqtisadi və siyasi dəyişikliklərə qarşı müqavimət.
• Müasir təfəkkür və ideyalara qarşı çıxış.
• Maarifçiliyin, insan hüquqlarının və azadlıqlarının məhdudlaşdırılması.
• İdeoloji baxımdan mühafizəkarlıq və dəyişikliklərdən çəkinmək.

İrticaçılar tez-tez kütlənin qorxularına, qeyri-müəyyənlik hissinə və keçmişin “qızıl dövrü” ideyasına istinad edirlər. Onlar islahatçı və mütərəqqi qüvvələrin təşəbbüslərini təhlükə kimi qələmə verərək, öz ideyalarını əsaslandırmağa çalışırlar.

İrtica və din

İrtica dini kontekstdə də mühüm rol oynayır. Bir çox dini cərəyan və məzhəblər irticaçılıq ideyalarını müdafiə edərək, dini ənənələrin, şəriət və ya kanon qanunlarının cəmiyyətdə dəyişməz qalmasının tərəfdarı olur. Dini irtica əsasən maarifçiliyin, elmi düşüncənin və fərdi azadlıqların qarşısında əsas maneə kimi çıxış edir. Lakin tarixən bəzi dini islahatçılar da olmuş və irticaçılığa qarşı çıxmışlar.

İrtica və modernləşmə

Cəmiyyətin inkişafı üçün islahat və modernləşmə zəruri şərtlərdir. İrtica isə bu proseslərin qarşısında əsas maneədir. Müasir dövrdə texnoloji inkişaf, qloballaşma və informasiya cəmiyyətinin formalaşması irticaçılığın təsirini azaltmağa kömək edir. Lakin bəzi ölkələrdə və regionlarda irticaçılıq hələ də cəmiyyətin inkişaf tempini ləngidir.

İrtica və maarifçilik

Maarifçilik hərəkatları tarixdə irticaçılıqla mübarizənin ön sıralarında dayanıb. Maarifçilər yeniliyin, elmin və təhsilin cəmiyyətə nüfuz etməsi üçün çalışıb, irticaçılığın təsirini zəiflətmək istiqamətində fəaliyyət göstəriblər. Azərbaycanda da XIX-XX əsrlərdə maarifçilik irticaçılığa qarşı mübarizənin əsas dayağı olmuşdur.

İrtica və müasir Azərbaycan

Azərbaycan cəmiyyətində də irtica meylləri zaman-zaman müşahidə olunmuşdur. Lakin ölkədə həyata keçirilən islahatlar, təhsil və elmin inkişafı, Avropa dəyərlərinə inteqrasiya irticaçılıq meyllərinin zəifləməsinə səbəb olmuşdur. Cəmiyyətin açıq, mütərəqqi və yeniliyə açıq olması irticaçılıq tendensiyalarının zəifləməsində əsas rol oynayır.

İrtica və irticaçılıq anlayışları cəmiyyətin, dövlətin və fərdin inkişafında mühüm sosial və siyasi hadisələrin, dəyişikliklərin qarşısında duran maneə kimi çıxış edir. İrtica cəmiyyətin yeniliklərə açıq olmasının qarşısını almaqla, insan hüquq və azadlıqlarının, maarifçiliyin, elmin və texnologiyanın inkişafını ləngidir. Tarix boyu hər bir yeniliyin qarşısında irticaçı qüvvələr dayanıb və bu gün də müəyyən sahələrdə bu meyllər qalmaqdadır.

Cəmiyyətin davamlı inkişafı üçün irticaçılıqla mübarizə, yeni ideyaların dəstəklənməsi, elmin, təhsilin və azad düşüncənin təşviqi əsas şərtlərdən biridir. İrtica və irticaçılıq anlayışlarının mahiyyətini dərindən anlamaq, onların cəmiyyətə mənfi təsirinin fərqində olmaq hər bir vətəndaşın, maarifçinin və ictimai xadimin borcudur.

Ən Çox Verilən Suallar