İsaak Nyuton : Həyatı,Təhsili, Elmi Kəşfləri

İsaak Nyuton insanlığın intellektual tarixində ən böyük alimlərdən biri hesab olunur. Onun adı yalnız riyaziyyat və fizika elmlərinin deyil, ümumiyyətlə, elm tarixinin simvoluna çevrilib. Nyutonun həyatı, elmi fəaliyyəti, kəşfləri və irsi, klassik fizikanın təməl daşlarını qoymaqla bəşəriyyətin dünya haqqındakı təsəvvürlərini kökündən dəyişib. O, təbiətin universal qanunlarının izahını verərək Yerin və kainatın hərəkət mexanizmini izah etmiş, riyaziyyatda diferensial və inteqral hesabı yaratmış, işıq və optika sahəsində fundamental yeniliklər etmişdir. Bütün bunlar onu elmi inqilab dövrünün ən böyük şəxsiyyətlərindən birinə çevirmişdir.

İsaak Nyutonun zəngin və bəzən ziddiyyətli həyatı, intellektual fəaliyyəti, fəlsəfi baxışları və şəxsi xüsusiyyətləri bu gün də tədqiqatçıları, alimləri və ümumilikdə elmi ictimaiyyəti heyrətləndirməkdə davam edir. Onun elmi irsi yalnız dövrümüz üçün deyil, gələcək nəsillər üçün də yol göstərən mayak rolunu oynayır.

İsaak Nyutonun həyatı və ailə mühiti

İsaak Nyuton 1643-cü ilin 4 yanvar tarixində İngiltərənin Linkolnşir qraflığının Vulstorp kəndində, kasıb kəndli ailəsində dünyaya gəlib. Atası, İsaak Nyuton, o, hələ doğulmamış dünyasını dəyişmişdi. Anası xanım Xanna Ayskou Nyuton onu tək böyüdüb. Balaca İsaak vaxtından əvvəl doğulmuşdu və çox zəif idi, hətta ailəsi onun yaşaya bilməyəcəyini düşünürdü.

Anası ikinci dəfə ailə qurduqdan sonra, Nyuton bir müddət nənəsinin yanında qalıb. O, uşaq yaşlarından maraqlı, tənha və yaradıcı olub. Məktəb illərində o, dulusçuluqdan tutmuş müxtəlif mexaniki qurğuların düzəldilməsinə qədər geniş maraqlara sahib idi. Sonradan anasının təkidi ilə fermer olmağa məcbur olsa da, onun həvəsi yalnız elmə yönəlmişdi. Məktəb müəllimi və qohumlarının dəstəyi ilə o, Kembric Universitetinin məşhur Trinity Kollecinə daxil oldu.

Təhsil və erkən elmi fəaliyyəti

Nyutonun tələbəlik illəri İngiltərədə və Avropada siyasi və dini çaxnaşmalar, vəba epidemiyası dövrünə təsadüf etmişdi. 1665-ci ildə vəba epidemiyası səbəbindən universitetlər bağlananda Nyuton Vulstorpa qayıtdı və bu illərdə ən məhsuldar elmi işlərini – klassik mexanikanın, optikanın və riyaziyyatın əsaslarını qoydu. Sonralar özü bu dövrü “öz həyatının ən məhsuldar illəri” adlandırıb.

Nyutonun elmi kəşfləri və fundamental nəzəriyyələri

1. Klassik mexanika və hərəkətin üç qanunu

İsaak Nyuton klassik mexanikanın əsasını qoyan hərəkətin üç qanununu irəli sürmüşdür. Bu qanunlar hərəkətin və qüvvənin qarşılıqlı təsirini izah edir və bu gün də fizikanın təməl qanunları hesab olunur:

• I Qanun (İnertsiya qanunu): Hər bir cisim xarici qüvvənin təsiri olmadıqda, ya sakit vəziyyətdə qalır, ya da düzxətli və bərabərsürətli hərəkət edir.
• II Qanun (F=ma): Cisimə təsir edən qüvvə onun kütləsi ilə sürətlənməsinin hasilinə bərabərdir.
• III Qanun (Əks təsir qanunu): Hər bir qüvvəyə bərabər, lakin əks istiqamətli başqa bir qüvvə qarşılıq verir.

Bu qanunlar yalnız dünyadakı hadisələri deyil, bütün kainatda baş verən fiziki prosesləri izah etmək üçün əsas rol oynayır.

2. Ümumdünya cazibə qanunu

Nyutonun ən məşhur kəşflərindən biri ümumdünya cazibə qanunudur. Bu qanuna görə, kainatdakı hər bir cisim bir-birini qarşılıqlı cəzb edir və bu cazibə qüvvəsi cisimlərin kütləsinin hasilinə və aralarındakı məsafənin kvadratına tərs mütənasibdir. Bu qanun Yer üzərindəki cisimlərin və planetlərin hərəkətini izah etməyə imkan verdi. Nyuton cazibə qanunu ilə Kopernik və Keplerin təklif etdiyi heliosentrik sistemi riyazi əsaslandırdı və planetlərin Günəş ətrafında hərəkətini izah etdi.

3. Optika və işığın təbiəti

Nyuton işığın və rəngin təbiətini araşdıraraq göstərdi ki, ağ işıq müxtəlif rəngli komponentlərin birləşməsindən ibarətdir. Onun məşhur prizma təcrübəsi zamanı ağ işıq prizmadan keçəndə spektral rənglərə ayrılır. Bu kəşf, işığın dalğa və hissəcik dualizminin araşdırılmasında dönüş nöqtəsi oldu. O, “Optika” adlı əsərində işığın sındırılması, əks olunması və difraksiyası problemlərinə fundamental yanaşma təqdim edib.

4. Riyaziyyatda kəşfləri və differensial-inteqral hesab

Nyuton riyaziyyatda differensial və inteqral hesabı (kalkulus) yaradan ilk alimlərdən biridir. O, alman riyaziyyatçısı Qottfrid Leybnits ilə eyni vaxtda, lakin müstəqil şəkildə kalkulusu kəşf etmişdir. Bu riyazi aparat, hərəkət, dəyişmə və sonsuz kiçik kəmiyyətləri öyrənməyə imkan verən ən vacib elmi nailiyyətlərdən hesab olunur.

Nyutonun elmi irsi və əsərləri

İsaak Nyutonun baş əsəri “Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica” (“Təbiət fəlsəfəsinin riyazi prinsipləri”) 1687-ci ildə nəşr edilib. Bu əsər klassik mexanikanın, cazibə qanununun və riyazi təhlilin əsaslarını sistemli şəkildə əks etdirir və elmi inqilabın zirvəsi hesab olunur. Bundan başqa, “Optika” və digər elmi məqalələri də elmin inkişafına güclü təsir göstərib.

Elmə və insanlığa təsiri

Nyutonun kəşfləri və elmi metodları bəşəriyyətin təbiəti dərk etməsində inqilabi dönüş yaratdı. Onun ideyaları əsrlərlə elmi inkişafın əsasını təşkil edib, Avropada Sənaye İnqilabına və müasir texnologiyaların yaranmasına təkan verib. O, eksperimental elmi yanaşmanı və təcrübi riyaziyyatla birləşdirməyi bacardı. Klassik fizika və riyaziyyatın müasir dövrə qədər inkişafında onun qoyduğu təməl prinsiplər hələ də öyrənilir və tətbiq olunur.

Şəxsiyyəti və fəlsəfi baxışları

Nyuton həm də dərin dini inanc sahibi, mistik və alkimya ilə maraqlanan şəxsiyyət idi. O, Bibliyanı və qədim mətnləri təhlil edərək dünyanın və kainatın yaradılışı, Tanrı və təbiət arasındakı əlaqə barədə düşüncələrə yiyələnmişdi. Elmi fəaliyyətində sərt prinsipiallığı və özündən əvvəlki elmi ənənələri də tənqid etməsi ilə tanınırdı. Nyuton, heç vaxt ailə qurmadı və bütün həyatını elmə, araşdırmaya və təcrid olunmuş yaşama həsr etdi.

Son illəri və irsinin davamı

Nyuton ömrünün son illərində İngiltərədə Kral Pul Evinin müdiri oldu və fırıldaqçılığa qarşı ciddi mübarizə apardı. O, həmçinin Kral Cəmiyyətinin prezidenti kimi fəaliyyət göstərmiş, elm və təhsilin inkişafına böyük dəstək vermişdi. 1727-ci ildə vəfat edən Nyuton Vestminster Abbeydə dəfn olunmuş və öz dövrünün ən böyük alimləri sırasında əbədi olaraq yaddaşlarda qalmışdır.

İsaak Nyutonun həyatı, zəhməti, dərin elmi araşdırmaları və universal qanunları yalnız elmin deyil, ümumiyyətlə bəşər mədəniyyətinin ən yüksək zirvələrində yer tutur. O, insan zəkasının, müşahidə qabiliyyətinin və analitik düşüncənin hədsiz imkanlarını sübut edib. Nyutonun kəşfləri və irsi bu gün də dünyanın hər bir ölkəsində öyrədilir, elm və texnologiyanın inkişafında mayak rolunu oynayır. Onun adı insanlığın biliyə, tərəqqiyə, elmə olan sarsılmaz inamının simvoludur.

Ən Çox Verilən Suallar