Dil vasitəsilə düşüncələrimizin ifadə edilməsi, fikirlərimizin başqalarına ötürülməsi və sosial münasibətlərimizin formalaşması üçün müxtəlif qrammatik vasitələrdən istifadə edilir. Bu vasitələrdən biri də əvəzliklərdir. Əvəzliklər isim, sifət, say, zərf və fel kimi nitq hissələrinin yerində işlənə bilən və onları əvəz edən sözlərdir. Əvəzliklər sayəsində ifadədə təkrarlara yol verilmədən daha səlis və aydın fikirlər qurmaq mümkündür. Əvəzliklər müxtəlif semantik və qrammatik xüsusiyyətlərinə görə növlərə bölünür. Onlardan biri də işarə əvəzlikləridir. Bu əvəzliklər konkret bir obyektin, hadisənin və ya şəxsin yerini göstərmək üçün istifadə olunur.
İşarə əvəzlikləri vasitəsilə nitqdə birbaşa adını çəkmədən, qarşı tərəfə hansı obyekt və ya hadisədən danışıldığını anladırıq. Məsələn, “o ev”, “bu qız”, “həmin kitab” kimi ifadələrdə əvəzliklər vasitəsilə konkret obyektə diqqət yönəldilir. Bu cür əvəzliklər həm yazılı, həm də şifahi ünsiyyətdə cümlənin məna yükünü artırır və fikrin daha aydın çatdırılmasına imkan verir. İşarə əvəzliklərinin funksional imkanları genişdir və onlar sintaktik baxımdan müxtəlif vəzifələrdə iştirak edə bilər. Eyni zamanda, bu əvəzliklər Azərbaycan dilinin ümumi qrammatik sistemində xüsusi yer tutur. Onların düzgün və məqsədəuyğun şəkildə istifadəsi ifadənin dəqiqliyini və nitqin məntiqini qorumağa xidmət edir.
İşarə əvəzliklərinin əsas xüsusiyyətləri
İşarə əvəzlikləri obyektlərin yerini, istiqamətini və yaxınlıq-uzaqlıq dərəcəsini göstərmək üçün istifadə olunan əvəzliklər qrupuna daxildir. Onlar nitqdə şəxs, əşya, hadisə və anlayışları göstərmək üçün konkretlik yaradır və adətən “bu”, “o”, “elə”, “belə”, “həmin” kimi sözlərdən ibarət olur.
Bu əvəzliklər əsasən sifət kimi işlənir, yəni müəyyən ismin önündə duraraq onun haqqında əlavə məlumat verir. Məsələn, “bu ev”, “o kitab”, “həmin müəllim” ifadələrindəki əvəzliklər obyektin konkret hansı olduğunu göstərir. Bununla yanaşı, işarə əvəzlikləri cümlədə mübtəda, tamamlıq və digər sintaktik funksiyalarda da çıxış edə bilər.
İşarə əvəzliklərinin funksional rolları
İşarə əvəzlikləri nitqdə müxtəlif funksiyaları yerinə yetirə bilir. Birinci növbədə, onlar müəyyənlik yaradır və obyektin hansı olduğunu göstərir. Bu, xüsusilə mətn daxilində daha əvvəl adı çəkilmiş və ya kontekstdə müəyyənləşdirilmiş obyektlər üçün vacibdir.
Bundan əlavə, işarə əvəzlikləri adətən təyin funksiyasında çıxış edərək sifət kimi ismin qarşısında yer alır. Məsələn, “belə söz”, “elə hadisə” ifadələrində əvəzlik konkretlik və istiqamət bildirir. Bəzən isə bu əvəzliklər cümlədə tək başına istifadə edilərək isimləşmiş forma alır.
İsimləşmə və hallanma imkanları
İşarə əvəzlikləri kontekstdən asılı olaraq isimləşə və hallana bilir. Yəni, əgər əvəzlik cümlədə tək başına işlənirsə və ismin funksiyasını yerinə yetirirsə, bu zaman o isimləşmiş hesab olunur. Məsələn, “bu mənimdir”, “elə danışmaq düzgün deyil” kimi cümlələrdə əvəzliklər isimləşmiş şəkildə işlənmişdir.
İsimləşən işarə əvəzlikləri hallanma qaydalarına tabe olur və müxtəlif hallarda işlədilir: “bunu”, “onunla”, “belədən” və s. Bu hallanma imkanları onların sintaktik funksiyasını genişləndirir və cümlədə müxtəlif üzvlərin yerini tutmağa imkan verir.
Yaxınlıq və uzaqlıq bildirən əvəzliklər
İşarə əvəzlikləri, adətən, obyektin danışana və ya dinləyiciyə olan məsafəsinə görə seçilir. Məsələn, “bu” yaxınlıq bildirən, “o” uzaqlıq bildirən əvəzliklərdir. Danışan şəxsin nəzər nöqtəsinə görə bu cür əvəzliklərin seçilməsi ifadənin düzgün anlaşılmasını təmin edir.
“Bu” və “belə” danışana yaxın olan, “o” və “elə” isə uzaqda olan obyektlərə işarə etmək üçün istifadə edilir. “Həmin” əvəzliyi isə ümumilikdə tanınmış və əvvəlcədən məlum olan bir obyektə istinad edir.
Sintaktik funksiyaları
İşarə əvəzlikləri cümlədə müxtəlif sintaktik funksiyalarda çıxış edə bilər. Ən çox rast gəlinən hallardan biri onların təyin və mübtəda kimi işlənməsidir. Məsələn, “O kitab çox maraqlıdır” cümləsində “o” əvəzliyi təyin rolundadır.
Eyni zamanda bu əvəzliklər tamamlıq (“Mən onu gördüm”) və xəbər (“Bu mənimdi”) kimi də işlənə bilər. Onların bu qədər çevik funksiyalarda istifadə oluna bilməsi onları qrammatik baxımdan çox yönlü edir və cümlə strukturunun qurulmasında mühüm rol oynayır.
Qrammatik baxımdan uyğunluğu
İşarə əvəzlikləri adətən cümlədə uyğunluq qaydalarına əməl edərək ismin cinsinə, sayına və halına uyğun şəkildə işlənir. Məsələn, “bu adam”, “bu qadın”, “bu uşaqlar” kimi ifadələrdə əvəzlik müvafiq isimə uyğunlaşır.
Qrammatik uyğunluğun qorunması, ifadənin aydınlığı və dilin normativliyinin saxlanması üçün vacibdir. Əgər əvəzlik düzgün seçilməzsə və ya uyğun formada işlənməzsə, bu, məna dəyişikliyinə və ya anlaşılmazlığa səbəb ola bilər.
Yazılı və şifahi nitqdə rolu
İşarə əvəzlikləri həm yazılı, həm də şifahi nitqdə geniş istifadə olunur. Şifahi nitqdə onlar danışanın jest və mimikaları ilə müşayiət olunduğundan daha təsirli ola bilər. Yazılı nitqdə isə bu əvəzliklərin istifadəsi cümlənin konkretliyini və aydınlığını təmin edir.
Mətnin axıcılığını və təkrarların qarşısını almaq üçün yazılı ifadələrdə işarə əvəzliklərinə tez-tez yer verilir. Xüsusilə bədii əsərlərdə, elmi məqalələrdə və publisistik yazılarda bu əvəzliklər ifadənin daha dəqiq və məqsədyönlü olmasına kömək edir.
Ən çox istifadə edilən işarə əvəzlikləri
Azərbaycan dilində ən geniş istifadə olunan işarə əvəzlikləri aşağıdakılardır: bu, o, həmin, elə, belə. Bunlardan “bu” və “o” daha ümumi, “həmin” isə xüsusi tanınmış obyekti göstərmək üçün istifadə olunur.
“Belə” və “elə” əvəzlikləri isə daha çox hadisənin, keyfiyyətin və ya vəziyyətin tərzini göstərir. Məsələn, “belə danışmaq olmaz”, “elə davranmaq doğru deyil” kimi ifadələrdə onlar zərf rolunda çıxış edir.
İşarə əvəzliklərinə dair məlumat cədvəli
| Əvəzlik | Məna yükü | İstifadə sahəsi | Funksiyası |
| bu | yaxın olan əşya/şəxs | yazı və danışıq | təyin, mübtəda |
| o | uzaq olan əşya/şəxs | yazı və danışıq | təyin, mübtəda |
| həmin | əvvəl bəhs olunan obyekt | yazı və bədii mətnlər | təyin |
| belə | tərz, keyfiyyət | danışıq, publisistika | zərf, təyin |
| elə | vəziyyət, vurğulama | danışıq | zərf, təyin |
İşarə əvəzlikləri Azərbaycan dilində həm funksional, həm də ifadə baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir. Onlar nitqin axıcılığını qoruyur, konkretlik yaradır və cümlələrin struktur baxımından dəqiqliyini təmin edir. Həm yazılı, həm də şifahi nitqdə istifadəsi geniş yayıldığı üçün bu əvəzliklərin mənimsənilməsi dil bacarıqlarının inkişafı üçün vacibdir. Əvəzliklərin düzgün seçilməsi mətnin məzmununa birbaşa təsir edir. Sintaktik və semantik uyğunluq yaradaraq daha təsirli ünsiyyət qurmağa imkan verir. Əlavə olaraq, onların hallanma və isimləşmə imkanları nitqdə çeviklik yaradır. Hər bir dil istifadəçisi bu əvəzliklərin funksiyalarını və istifadə xüsusiyyətlərini bilməklə nitqində keyfiyyət və məna dəqiqliyinə nail ola bilər. Bu baxımdan işarə əvəzlikləri dilin estetik və funksional tərəflərinin vəhdətini təşkil edir və qrammatikanın əsas sütunlarından biri sayılır.
Ən Çox Verilən Suallar
İşarə əvəzlikləri şəxs, əşya və hadisələrin adını çəkmədən onları göstərmək üçün istifadə olunan əvəzliklərdir. Onlar nitqdə konkretlik yaradır və təyin funksiyası daşıyır. Cümlədə əsasən ismin qarşısında işlənirlər.
Azərbaycan dilində əsas işarə əvəzlikləri ‘bu’, ‘o’, ‘elə’, ‘belə’ və ‘həmin’ sözləridir. Bu sözlər obyektin yaxınlığını, uzaqlığını və tanınmışlığını bildirir. Onlar həm sifət, həm də zərf kimi istifadə oluna bilər.
İşarə əvəzlikləri cümlədə təyin, mübtəda, tamamlıq və xəbər funksiyalarında işlənə bilər. Zərf şəklində olduqda isə adverbial funksiyada çıxış edir. Onların funksiyası kontekstdən və sintaktik quruluşdan asılıdır.
Bəli, əgər işarə əvəzliyi isimləşərsə, hallanma qəbul edə bilər. Məsələn, ‘bu’ sözü ‘bunu’, ‘bunda’, ‘bununla’ kimi formalar ala bilər. Bu hallanma onları mübtəda və tamamlıq kimi istifadə etməyə imkan verir.
‘Bu’ danışana yaxın olan obyektə işarə edir, ‘o’ isə uzaqda olan obyekt üçün istifadə olunur. Bu fərq ünsiyyətdə konkretlik və istiqamət baxımından mühüm rol oynayır. Hər iki əvəzlik cümlədə təyin rolunu daşıya bilər.
‘Həmin’ əvvəldən bəlli və tanınmış bir obyektə işarə etmək üçün istifadə olunur. Obyektin konkretliyini və müəyyənliyini artırır. Əsasən yazılı nitqdə və rəsmi üslubda geniş tətbiq edilir.
Bəli, ‘elə’ və ‘belə’ kimi işarə əvəzlikləri zərf kimi işlənə bilər. Bu zaman onlar hadisənin tərzini və ya keyfiyyətini bildirir. Məsələn, ‘elə danışmaq olmaz’ cümləsində ‘elə’ zərf rolundadır.
İsimləşən işarə əvəzlikləri hallana və cümlədə əsas üzv ola bilər. Onlar artıq isim kimi funksiyanı yerinə yetirərək mübtəda və tamamlıq rolunda işlənir. Bu zaman sintaktik çevikliyi artırır.
Danışıq nitqində işarə əvəzlikləri jest və intonasiya ilə tamamlanır və daha çevik istifadə olunur. Yazılı nitqdə isə daha strukturlaşdırılmış şəkildə konkretliyi və aydınlığı qorumaq üçün istifadə edilir.
Düzgün istifadə olunmuş işarə əvəzlikləri cümlənin məna dəqiqliyini artırır. Onlar nitqin səlisliyini və anlaşıqlı olmasını təmin edir. Yanlış istifadə məna pozuntusuna və anlaşılmazlığa səbəb ola bilər.
