İşçilərin Məzuniyyət Hüquqları: Ödənişli Əsaslar, Şərtlər

İşçilərin məzuniyyət hüquqları müasir əmək hüququnun əsas sütunlarından biridir. Bu hüquq əmək münasibətlərində balansın, işçinin sosial müdafiəsinin və fiziki-psixoloji rifahının qorunması üçün əsas vasitədir. Hər bir işçi il ərzində müəyyən müddət ödənişli və ya ödənişsiz məzuniyyət hüququna malikdir. Azərbaycanda bu hüquq Əmək Məcəlləsi ilə təsbit edilib və işçinin statusundan, əmək müqaviləsinin növündən asılı olmayaraq hər kəs üçün məcburi xarakter daşıyır. Məzuniyyətin verilməsi işçinin uzunmüddətli əmək qabiliyyətinin qorunmasına, işdə yaranan gərginliyin, stressin və fiziki yorğunluğun qarşısının alınmasına yönəlib. İşəgötürən işçinin məzuniyyət hüququnu məhdudlaşdıra və ya ləğv edə bilməz. Məzuniyyətə çıxmaq işçinin şəxsi həyatı, ailəsi və sosial rifahı üçün də əvəzolunmaz imkan yaradır. Praktikada məzuniyyət hüququnun düzgün və vaxtında təmin olunması işçi motivasiyasını, məhsuldarlığını və müəssisədə ümumi iş mühitini əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırır. Qanunvericilikdə hər bir işçinin il ərzində ən azı 21 təqvim günü əsas məzuniyyətə çıxmaq hüququ vardır və bu müddət artıra da bilər.

Məzuniyyət Növləri və Onların Hüquqi Tənzimlənməsi

Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinə əsasən məzuniyyətlərin müxtəlif növləri mövcuddur və hər biri fərqli hüquqi əsaslarla tənzimlənir. Ən geniş yayılmış və vacib növ əsas illik ödənişli məzuniyyətdir. Bu məzuniyyət bütün işçilər üçün icbari xarakter daşıyır və işçinin iş yerində ən azı altı ay fasiləsiz çalışmasından sonra əldə olunur. Bundan əlavə, əlavə məzuniyyət, sosial məzuniyyət (ana məzuniyyəti, xəstəlik məzuniyyəti və s.), ödənişsiz məzuniyyət və təhsil məzuniyyəti də qanunvericilikdə ətraflı tənzimlənib. Hər növün müddəti, verilmə qaydası və ödəniş mexanizmi qanunda dəqiq göstərilib. Məsələn, hamiləlik və doğuşa görə məzuniyyətin müddəti və məzuniyyətə çıxmaq şərtləri xüsusi dövlət qaydaları ilə müəyyənləşdirilir. Sosial və əlavə məzuniyyətlər işçinin ailə vəziyyətindən, sağlamlıq durumundan və iş şəraitindən asılı olaraq verilir. Bəzi hallarda işçilər, məsələn, müharibə veteranları və ya əlillər üçün əlavə məzuniyyət hüququ qanunla təmin edilib.

Əsas İllik Ödənişli Məzuniyyət və Onun Şərtləri

Əsas illik ödənişli məzuniyyət hər bir işçinin ayrılmaz hüququdur və bu hüquqdan məhrum edilə bilməz. Qanunvericiliyə görə, tam ştatla işləyən işçi il ərzində ən azı 21 təqvim günü əsas ödənişli məzuniyyət hüququna malikdir. Xüsusi iş şəraiti, zərərli və ya ağır əmək fəaliyyəti olanlar üçün bu müddət artırılır və əlavə məzuniyyətlər əlavə olunur. Məzuniyyətin müddəti iş stajı və əmək müqaviləsində göstərilən şərtlərdən asılı olaraq da uzadıla bilər. Əgər işçi müəssisədə altı ay işləyibsə, artıq əsas məzuniyyət hüququ yaranır, lakin tərəflərin razılığı ilə bu müddət dəyişə bilər. Əmək müqaviləsində məzuniyyət hüququ ilə bağlı hər hansı məhdudiyyət və ya məhrumetmə şərti yazıla bilməz – belə şərtlər hüquqi qüvvəyə malik deyil. İllik məzuniyyət haqqı işçinin orta aylıq əmək haqqı əsasında hesablanır və məzuniyyət günlərinin hamısı ödənilir. Qanuni əsas olmadan işçini məzuniyyətə buraxmamaq və ya onun bu hüququnu ləğv etmək qadağandır.

Əlavə Məzuniyyət və Xüsusi Hallar

İşçilərə bir sıra hallarda əlavə məzuniyyət verilməsi nəzərdə tutulub. Bu hallara zərərli və ağır iş şəraiti, xüsusi ixtisas və peşə, sosial status və ya işçinin ailə vəziyyəti daxil ola bilər. Məsələn, azyaşlı uşağı olan qadınlara, əlillərə, müharibə iştirakçılarına və ya riskli iş şəraitində çalışanlara illik əsas məzuniyyətə əlavə günlər təyin edilir. Əlavə məzuniyyətin müddəti və şərtləri hər bir halda fərqli ola bilər və qanunvericiliklə dəqiq tənzimlənir. İşçi eyni zamanda bir neçə əsas üzrə əlavə məzuniyyət almaq hüququna malikdirsə, onların cəmi hesablanır və işçiyə verilir. Əlavə məzuniyyət işçinin sosial müdafiəsini, ailə rifahını və sağlamlığının qorunmasını təmin etmək məqsədi daşıyır. İşəgötürən bu hüququ məhdudlaşdıra və ya ləğv edə bilməz. Əlavə məzuniyyət üçün ödəniş əsasən işçinin orta əmək haqqı əsasında hesablanır.

Ödənişsiz Məzuniyyət Hüququ

Ödənişsiz məzuniyyət əmək qanunvericiliyinin işçilər üçün verdiyi daha bir hüquqdur. Bu məzuniyyət növü adətən işçinin şəxsi, ailə və ya təcili ehtiyacları yarandıqda istifadə olunur. Qanuna görə, işçi əsaslandırılmış səbəblər olduqda (ağır ailə vəziyyəti, təcili tibbi yardım, yaxın qohumun vəfatı və s.) işəgötürəndən ödənişsiz məzuniyyət tələb edə bilər. İşəgötürən, əksər hallarda bu tələbi təmin etməyə borcludur. Ödənişsiz məzuniyyətin müddəti adətən iki həftədən bir neçə aya qədər dəyişə bilər və hər bir müəssisənin daxili qaydaları ilə tənzimlənir. Bu müddətdə işçi əmək haqqı almır, lakin onun iş yeri və əmək hüquqları saxlanılır. Bəzi hallarda işçi və işəgötürən arasında qarşılıqlı razılıq əsasında əlavə ödənişsiz məzuniyyət də verilə bilər. Qanunvericilik işçinin bu hüququnun məhdudlaşdırılmasına və ya ödənişsiz məzuniyyətə çıxışın əsassız olaraq rədd edilməsinə yol vermir.

Məzuniyyət Cədvəllərinin Tərtibi və İstifadə Qaydası

İş yerlərində məzuniyyət cədvəlləri əmək intizamının və istehsalatın səmərəliliyinin qorunması üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Əmək Məcəlləsinə əsasən, hər bir müəssisə işçilərin məzuniyyət cədvəlini illik əsasda əvvəlcədən tərtib etməlidir. Məzuniyyətlərin növbəlilik qaydasında verilməsi müəssisənin fasiləsiz fəaliyyətini və iş prosesinin pozulmamasını təmin edir. İşçilər məzuniyyət cədvəlində nəzərdə tutulmuş vaxtda məzuniyyətə çıxırlar. Lakin bəzi hallarda şəxsi və ya ailə vəziyyəti ilə bağlı məzuniyyətin vaxtı dəyişdirilə və ya başqa tarixə keçirilə bilər. İşçi ilə işəgötürən arasında razılıq əsasında cədvələ dəyişiklik etmək mümkündür. Məzuniyyətin hissə-hissə istifadə olunması da qanunda nəzərdə tutulub, lakin bir hissə ən azı 14 təqvim günü olmalıdır. Məzuniyyət cədvəli işçilərin hüquqlarının təminatı baxımından vacib hüquqi sənəddir və bütün tərəflər bu cədvələ riayət etməlidirlər.

Məzuniyyət Hüququnun Pozulması və Hüquqi Müdafiə

İşçilərin məzuniyyət hüququnun pozulması halları, təəssüf ki, hələ də bəzi müəssisələrdə rast gəlinir. Ən çox rast gəlinən pozuntulara məzuniyyətin verilməməsi, məzuniyyət müddətinin qanunsuz qısaldılması, məzuniyyət pulunun ödənilməməsi və ya işçinin məzuniyyətə çıxmaq hüququndan məhrum edilməsi daxildir. Belə hallarda işçi öz hüquqlarının müdafiəsi üçün bir sıra hüquqi vasitələrdən istifadə edə bilər. Əmək qanunvericiliyinə əsasən, işçi əvvəlcə müəssisənin kadr və ya insan resursları şöbəsinə, daha sonra isə həmkarlar ittifaqına, Əmək Müfəttişliyi və ya məhkəməyə müraciət edə bilər. Pozuntular aşkarlandıqda, işəgötürən inzibati və ya maddi məsuliyyət daşıyır. Hər bir işçi bilməlidir ki, məzuniyyət hüququ onun ayrılmaz hüququdur və heç bir halda məhdudlaşdırıla bilməz. Hüquqi müdafiə mexanizmlərinin mövcudluğu əmək hüquqlarının səmərəli təminatına xidmət edir.

Məzuniyyət Haqqının Hesablanması və Ödənilməsi

İşçinin məzuniyyət haqqı onun son 12 ay üzrə orta aylıq əmək haqqı əsasında hesablanır. Məzuniyyət haqqının hesablanması zamanı əlavə ödənişlər, bonuslar və əlavələr də nəzərə alınır. Qanunvericiliyə əsasən, məzuniyyət haqqı işçi məzuniyyətə çıxmazdan ən geci üç gün əvvəl tam məbləğdə ödənilməlidir. Əgər məzuniyyət haqqı vaxtında və tam ödənilməzsə, işçi bu hüququn pozulması ilə bağlı işəgötürənə və lazımi orqanlara şikayət edə bilər. Məzuniyyət pulunun gecikdirilməsi və ya azaldılması hallarında işəgötürən maddi və inzibati məsuliyyətə cəlb oluna bilər. İşəgötürən bütün hesablamaları şəffaf və qanuni şəkildə aparmalıdır. İşçi istədiyi vaxt bu hesablamaların surətini tələb edə və əldə edə bilər. Əmək hüququnun bu tələbi həm işçinin sosial müdafiəsini, həm də müəssisədə əmək münasibətlərinin şəffaflığını təmin edir.

Xüsusi Kateqoriyalı İşçilərin Məzuniyyət Hüquqları

Qanunvericilikdə bir sıra sosial həssas qrup və xüsusi statusa malik işçilər üçün əlavə məzuniyyət təminatları nəzərdə tutulub. Məsələn, əlilliyi olan şəxslər, azyaşlı uşağı olan valideynlər, müharibə iştirakçıları, dövlət qulluqçuları və təhsil işçiləri üçün məzuniyyətin müddəti artırılır və ya əlavə məzuniyyət günləri təyin edilir. Xüsusi kateqoriyalı işçilər üçün məzuniyyət hüququnun təminatı onların sosial müdafiəsinə və həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına xidmət edir. Bəzi hallarda belə işçilərə məzuniyyət daha əlverişli şərtlərlə, məsələn, hissə-hissə və ya əlavə ödənişlərlə verilə bilər. Dövlət və özəl sektor bu kateqoriyadakı işçilərin hüquqlarının pozulmamasına xüsusi diqqət yetirməlidir. Hər bir müəssisədə bu hüquqların təmin olunması əmək münasibətlərinin ədalətli və sosial yönümlü olmasına şərait yaradır.

Məzuniyyətin Təxirə Salınması və Əvəzləşdirilməsi Halları

İş həyatında bəzən elə hallar olur ki, işçi nəzərdə tutulmuş vaxtda məzuniyyətə çıxa bilmir və ya məzuniyyət planlaşdırıldıqdan sonra müəssisənin istehsalat və ya idarəetmə zərurətləri yaranır. Belə vəziyyətlərdə məzuniyyətin təxirə salınması və ya başqa bir tarixə keçirilməsi mümkün olur. Qanunvericiliyə əsasən, məzuniyyətin təxirə salınması yalnız müəssisənin kəskin ehtiyacı olduqda, işçinin razılığı və məcburi əsaslandırılmış səbəblərlə mümkündür. Hər hansı əsas olmadan işçinin məzuniyyət hüququnun ləğv edilməsi və ya davamlı olaraq təxirə salınması yolverilməzdir. Əgər məzuniyyət təxirə salınırsa, tərəflər arasında bununla bağlı yazılı razılaşma tərtib olunmalı və yeni məzuniyyət tarixi dəqiq göstərilməlidir. Bəzən işçi özü şəxsi və ya ailə vəziyyəti ilə əlaqədar məzuniyyətin başqa vaxta keçirilməsini xahiş edə bilər və bu da qarşılıqlı razılıqla həll olunur. Əmək Məcəlləsinə əsasən, təxirə salınan məzuniyyət işçiyə istənilən halda tam həcmdə verilməli və onun əsas hissəsi bir dəfəyə 14 gündən az olmamalıdır. Əvəzləşdirilmiş məzuniyyətlər, yəni bir neçə ilin istifadə olunmamış məzuniyyət günlərinin üst-üstə toplanaraq bir müddətə götürülməsi də qanunda nəzərdə tutulub. Lakin bu proses işçinin istirahət hüququnun pozulmamasına və onun istirahət imkanlarının təmin edilməsinə zidd olmamalıdır. Təcrübədə məzuniyyətin təxirə salınması və ya əvəzləşdirilməsi yalnız istisna hallarda tətbiq edilir və daim hüquqi əsaslandırma tələb edir. Bu yanaşma işçi və işəgötürən münasibətlərində həm şəffaflıq, həm də ədalətlilik təmin edir.

Məzuniyyətə çıxmaq üçün ərizə və prosedur qaydaları

İşçinin məzuniyyət hüququndan istifadə etməsi üçün müəyyən prosedur qaydalara riayət olunmalıdır. Bir qayda olaraq, məzuniyyətə çıxmaq istəyən işçi əvvəlcədən müəssisənin kadr və ya insan resursları şöbəsinə yazılı ərizə təqdim edir. Ərizədə məzuniyyətin başlama və bitmə tarixi, növü (əsas, əlavə, sosial və ya ödənişsiz) və əsaslandırıcı məlumatlar qeyd olunur. İşəgötürən qanunvericiliyə əsaslanaraq ərizəni nəzərdən keçirməli və məzuniyyətin verilməsi barədə müvafiq əmr tərtib etməlidir. Əksər müəssisələrdə məzuniyyət cədvəlləri illik əsasda əvvəlcədən təsdiqləndiyi üçün işçinin ərizəsi həmin cədvələ uyğun olaraq icra edilir. Lakin işçinin şəxsi və ya təcili ehtiyacları yaranarsa, əvvəlcədən planlaşdırılmamış məzuniyyət üçün də ərizə verə bilər. Əmək qanunvericiliyinə görə, işçi ərizəni ən azı 5-10 iş günü əvvəl təqdim etməlidir. Məzuniyyətə çıxmaq üçün əsas kimi xəstəlik vərəqəsi, doğum haqqında şəhadətnamə, ailə vəziyyətini təsdiqləyən sənədlər də tələb oluna bilər. Ərizə və rəsmi təsdiqləmə olmadan işçi məzuniyyətə çıxa bilməz. Bütün prosedurlar qanuna uyğun və şəffaf şəkildə icra olunduqda, işçi hüquqlarının təminatı tam şəkildə qorunur və müəssisədə nizam-intizam pozulmur. Ərizə və prosedur qaydalarına riayət etmək həm işçi, həm də işəgötürən üçün hüquqi təminat yaradır və gələcəkdə hər hansı hüquqi mübahisənin qarşısını alır.

İşçilərin məzuniyyət hüquqları Azərbaycan əmək hüququnun və insan hüquqlarının əsas elementlərindən biridir. Məzuniyyət hüququ yalnız istirahət və sosial müdafiə vasitəsi deyil, həm də əmək məhsuldarlığını, işçinin sağlamlığını və ailə rifahını təmin edən vacib mexanizmdir. Qanunvericiliyin verdiyi təminatlar, müəssisələrin məzuniyyət siyasətinin şəffaflığı və işçilərin hüquqlarının müdafiə mexanizmləri Azərbaycan cəmiyyətində sosial ədalətin və hüquqi təminatların möhkəmlənməsinə şərait yaradır. Hər bir işçi öz məzuniyyət hüququnu dəqiq bilməli, işəgötürən isə bu hüququ ləyaqətlə təmin etməlidir. Praktikada məzuniyyətin vaxtında və düzgün verilməsi əmək kollektivinin motivasiyasını, müəssisənin səmərəliliyini və ölkədə sosial sabitliyi gücləndirir.

Ən Çox Verilən Suallar