-İsə : İsədən Sonra Vergül, Nitq Hissəsi kimi

Azərbaycan dili zəngin və çoxşaxəli qrammatik quruluşu ilə seçilən dillərdən biridir. Bu dildə cümlə quruluşu, nitq hissələrinin funksional və semantik yükü, birləşdirici və izahlı elementlərin rolu olduqca genişdir. Onlardan biri də “isə” bağlayıcısı və hissəciyidir. “İsə” sözünün cümlədəki funksiyası, sintaktik xüsusiyyətləri, digər bağlayıcı və hissəciklərdən fərqliliyi, leksik-semantik imkanları Azərbaycan dilinin qrammatik sistemində xüsusi yer tutur.

Əksər dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də qarşılaşdırma, fərqləndirmə, müqayisə və izah üçün xüsusi vasitələr mövcuddur. “İsə” bağlayıcısı həm məna, həm funksional yüklə seçilən, müxtəlif cümlə tiplərində tez-tez rast gəlinən və əsasən danışıq, yazı və elmi üslubda mühüm rol oynayan dil vahididir. Həm şifahi, həm də yazılı nitqdə “isə”nin düzgün işlədilməsi fikrin daha aydın, dəqiq və məntiqli ifadəsinə imkan verir.

“İsə”nin qrammatik statusu və mənşəyi

“İsə” Azərbaycan dilində bir neçə qrammatik funksiya daşıyan, həm bağlayıcı, həm də köməkçi söz funksiyasında çıxış edə bilən hissəcikdir. Bu söz qədim türkdilli dillərin bir çoxunda oxşar formada istifadə olunmuş, zamanla dilin təbii inkişafı prosesində indiki formasını almışdır. Türk dillərində “isə” bəzən müstəqil bağlayıcı kimi, bəzən isə nitqdə əlavə ton, köməkçi məna vermək üçün istifadə edilir.

Azərbaycan dilində “isə” daha çox qarşılaşdırma, fərqləndirmə, müqayisə və alternativ göstərmək üçün istifadə olunur. Onun kökü “olmaq” felindən gəlir və tarixən müxtəlif qrammatik formaların qalıqları kimi müasir dilə keçmişdir.

“İsə”nin nitq hissəsi kimi təyini

“İsə” əsasən bağlayıcı və hissəci kimi çıxış edir. Sintaktik funksiyasına və işlədiyi kontekstə görə o, bir neçə növdə istifadə oluna bilər:

1. Bağlayıcı kimi

Cümlədə və ya söz birləşməsində iki və ya daha çox komponenti, məna və situasiyanı bir-biri ilə müqayisə etmək, alternativ və ya fərqli məqamı vurğulamaq üçün işlədilir. Məsələn:

• Sən gəlirsən, mən isə gedirəm.
• O çalışır, o biri isə dincəlir.

2. Hissəci (köməkçi söz) kimi

Bəzən “isə” cümləyə əlavə məna və vurğu qatır, ton yaradır, müqayisə və fərqləndirmə üçün köməkçi element rolunu oynayır:

• Mən səni gözlədim, sən isə gəlmədin.
• O burada qaldı, mən isə getdim.

Bu baxımdan “isə” həm məna, həm də qrammatik yük daşıyan çevik və funksional dil vahididir.

“İsə”nin semantik və sintaktik xüsusiyyətləri

1. Qarşılaşdırma və fərqləndirmə

“İsə” əsasən qarşılaşdırma və fərqləndirmə funksiyası daşıyır. Cümlədə iki fərqli subyekt, obyekt, hadisə və ya fikir bir-biri ilə müqayisə olunur:

• O dərs oxuyur, qardaşı isə idmanla məşğuldur.
• Yağış yağır, mən isə çöldə oynayıram.

2. Alternativlik və seçim

Bəzən “isə” seçim imkanını, alternativ davranışı göstərir:

• Mən bu işi görərəm, sən isə başqasını.

3. Təyin və izah

“İsə” izahlı cümlə və tərkiblərdə birinci və ikinci hissəni bir-birindən ayırmaq, izah etmək üçün istifadə olunur:

• Əhməd isə bu fikirdə deyil.

4. Cümlənin əsas komponentlərini vurğulamaq

Hansısa məlumatı və ya cümlə üzvünü xüsusi vurğulamaq üçün “isə” istifadə oluna bilər:

• Kitabı mən oxudum, sən isə baxmadın.

“İsə”nin vergül ilə işlədilməsi

Azərbaycan dilinin qrammatikasında “isə”nin cümlədə işlədilmə qaydaları xüsusi vergül istifadəsi ilə müşayiət olunur. Əsas qaydalar bunlardır:

• Cümlədə qarşılaşdırma və fərqləndirmə məqsədilə “isə” işlədilirsə, ondan əvvəl adətən vergül qoyulur:
  • Sən gəlirsən, mən isə evdə qalıram.
• Əgər “isə” cümlə başında işlənərsə və cümlənin vurğusunu dəyişirsə, ondan sonra vergül qoyula bilər:
  • İse, mən səni gözlədim, amma gəlmədin.

Əksər hallarda “isə” cümlənin ortasında və ya sonunda gəldikdə, ondan əvvəl vergül qoyulur. Lakin bəzən qısa, birləşik cümlələrdə, məna tamlığı və sintaktik axıcılıq üçün vergül işlədilməyə bilər.

“İsə” bağlayıcısının digər bağlayıcılardan fərqi

Azərbaycan dilində “isə” bağlayıcısı digər bağlayıcı və hissəciklərdən öz semantik və sintaktik çevikliyi, qarşılaşdırma və fərqləndirmə qabiliyyəti ilə seçilir. O, “və”, “amma”, “lakin”, “çünki” və digər bağlayıcılarla müqayisədə daha çox paralel və ya alternativ vəziyyəti vurğulayır, əsas diqqəti iki və ya daha çox subyekt, hadisə və fikir arasında olan fərqə yönəldir.

Misal üçün:

• “Və” paralellik bildirir: “O oxuyur və yazır.”
• “Amma” qarşılaşdırma və ziddiyyət bildirir: “O oxuyur, amma yazmır.”
• “İsə” isə həm fərqləndirmə, həm də paralel hadisələri qeyd etmək üçündür: “O oxuyur, qardaşı isə yazır.”

“İsə”nin üslubi imkanları və istifadəsi

“İsə” həm şifahi, həm də yazılı nitqdə aktiv istifadə olunur. Elmi, publisistik, bədii və gündəlik üslubda fikri daha dəqiq və aydın ifadə etmək, mətnə struktur və məna axıcılığı vermək üçün “isə” vazkeçilməz vasitədir. Onun istifadəsi dilin zənginliyini və kommunikativ imkanlarını artırır.

“İsə” ilə bağlı praktiki nümunələr və test tapşırıqları

1. “İsə”nin cümlədə funksiyasına dair nümunələr

• Ayşə dərs oxuyur, Anar isə kitabxanadadır.
• Hava soyudu, mən isə isti paltar geyindim.
• Bu fikrə etiraz edənlər də var, razı olanlar isə çoxluq təşkil edir.

2. Qrammatik test tapşırıqları

1. “O danışır, mən ___ qulaq asıram.” (isə)
2. “Yağış yağır, sən ___ evə get.” (isə)
3. “Kitabı sən oxu, tapşırığı isə mən həll edim.” (isə)

“İsə” hissəciyi feilin bütün şəkillərinə artırıla bilirmi?

Xeyr, “isə” hissəciyi Azərbaycan dilində feilin bütün şəkillərinə artırıla bilmir. Onun artırılması yalnız məna və üslub baxımından mümkündür və qrammatik məhdudiyyətlər mövcuddur.

Hansı feil şəkillərinə artırıla bilər?

• Hərəkət (Xəbər) şəkli: “gəlir-isə”, “görür-isə”
• Təklik (Aorist) şəkli: “gələr-isə”, “yazar-isə”
• Arzu şəkli: “gələsə-isə”, “gedəsə-isə”
• Qəti (Keçmiş) şəkil: “gəldi-isə”, “yazdı-isə”
• Vacib şəkil: “getməli-isə”, “bilməli-isə”
• Təsdiq/inkar şəkli: “gəlmir-isə”, “görməyəcək-isə” və s.

Hansı feil şəkillərinə artırıla BİLMİR?

“İsə” hissəciyi aşağıdakı feil şəkillərinə artırılmır:

1. Əmr şəkli:
   • Yəni “get-isə”, “gəl-isə”, “al-isə” kimi formalar Azərbaycan dilinin qrammatik normalarına uyğun deyil. Əmr şəkilində “isə” işlədilmir.
2. Şərt şəkli:
   • “Gəlsə-isə”, “yazsa-isə” və s. Bu da normativ hesab edilmir, çünki “sə/sa” və “isə” paralel işlədilmir.
3. Məchul, Qeyri-şəxsi şəkillərdə:
   • Feilin məchul və qeyri-şəxsi şəkil formalarına “isə” hissəciyi artırılmır.
4. Sınaq-şərt formaları və ikiqat bağlayıcılarla:
   • “Gəlsəydi-isə”, “gedəydim-isə” – bu tip birləşmələr qrammatik cəhətdən düzgün deyil.

“İsə”nin dialekt və şivələrdə işlədilməsi

Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və şivələrində “isə” bəzən “ise”, “esə”, “üsa” və başqa variasiyalarda rast gəlinir. Hər bölgədə fonetik xüsusiyyətlərə uyğun tələffüz variantları mövcuddur. Lakin semantik yük və qrammatik funksiya dəyişmir.

“İsə”nin mənşəyi və türkdilli dillərdə paralelləri

“İsə” yalnız Azərbaycan dilində deyil, bir çox digər türk dillərində də eyni və ya bənzər funksiyalarda istifadə olunur. Qədim türkcədə “ise”, “ese”, “asa” kimi formaları var. Hazırda türk, qazax, özbək, qırğız və digər türkdilli xalqlarda bu bağlayıcı və hissəciyin izləri qalır.

“İsə”nin mətn quruculuğunda rolu

“İsə” mətnin müxtəlif hissələrini bir-birinə bağlamaqda, bədii və elmi yazılarda struktur və məna axıcılığı yaratmaqda, qarşılaşdırma və fərqləndirmə quruluşlarını vurğulamaqda əsas rol oynayır. Bu cür sintaktik vasitələr dilin üslubi və kommunikativ zənginliyinin artırılmasına xidmət edir.

“İsə” bağlayıcısı və hissəciyi Azərbaycan dilinin qrammatik, semantik və üslubi sistemində mühüm yer tutur. Onun düzgün işlədilməsi fikrin aydın, məntiqli və ifadəli təqdiminə, mətnin struktur baxımından zənginləşməsinə və məna dərinliyinin artırılmasına səbəb olur. “İsə” bağlayıcısının işlədilmə qaydalarını və sintaktik imkanlarını mənimsəmək, dilin funksional və kommunikativ imkanlarından səmərəli istifadə üçün hər bir azərbaycanlının qrammatik savadının əsas şərtidir.

Ən Çox Verilən Suallar