Azərbaycan dilinin gözəlliklərindən biri də sintaktik quruluşundakı zənginlik və ahəngdir. Bu zənginliyin mühüm elementlərindən biri kimi “isə” bağlayıcısı çıxış edir. Bu söz, gündəlik ünsiyyətdə və yazılı nitqdə demək olar ki, hər kəsin istifadə etdiyi vasitələrdən biridir. “İsə” bağlayıcısı nitqdə müxtəlif situasiyalara uyğun olaraq cümlələri bir-birinə bağlamağa, məna çalarları əlavə etməyə imkan verir. Onun yardımı ilə həm fərqli fikirləri, həm də oxşar və ya zidd mənalı cümlələri bir araya gətirmək mümkün olur. Bu xüsusiyyət dilin ahəngini və dinamikasını qoruyur, eyni zamanda, nitqin daha axıcı və anlaşıqlı alınmasına şərait yaradır.
İnsanlar gündəlik danışığında və ya rəsmi yazışmalarda “isə”dən istifadə edərkən, çox zaman fərqində olmadan cümlənin məntiqini və strukturunu daha da möhkəmləndirirlər. “İsə” bağlayıcısı qarşılaşdırma, qeyri-müəyyənlik, vurğu və şərt bildirən hallarda nitqdə təbii və axıcı bir keçid yaradır. Bu imkanlar nitqin monotonluğunun qarşısını alır və fikirlərin canlı şəkildə təqdim olunmasına səbəb olur. Təkcə qrammatik baxımdan deyil, həm də üslub və ifadə vasitəsi kimi “isə” sözünün verdiyi imkanlar böyükdür. Dilin inkişafında və canlı danışıqda bu bağlayıcının rolu təkzibolunmazdır.
Qrammatik Xüsusiyyətlər
“İsə” bağlayıcısı Azərbaycan dilində əsasən qarşılaşdırıcı bağlayıcı kimi tanınır. Qrammatik baxımdan, o, iki və ya daha çox cümləni və ya cümlə üzvünü bir-birinə bağlayaraq onların arasındakı fərqi, oxşarlığı və ya ziddiyyəti ön plana çıxarır. Leksik və sintaktik baxımdan bu bağlayıcı müxtəlif variantlarda işlədilə bilər. Məsələn, o, bəzən hissəcik və ya ədat kimi də çıxış edə bilər, lakin əsas funksiyası cümlədə əlaqə yaratmaqdır.
Dilimizdə “isə”nin müxtəlif adlandırılması onun zəngin funksional məzmununa dəlalət edir. Bu söz, mətnin məntiqi ardıcıllığını təmin edir və fikrin daha dəqiq, aydın şəkildə çatdırılmasına kömək edir. Azərbaycan dili qrammatikasında “isə”nin xüsusi yer tutması təsadüfi deyil, çünki bu bağlayıcı fikirlərin ardıcıllığını və nitqin rəngarəngliyini artırır.
Vergülün İstifadəsi və Sintaksis
“İsə” bağlayıcısı işlədildiyi cümlələrdə çox vaxt vergül ilə ayrılır. Bu, onun məntiqi və qrammatik struktura düzgün oturmasına şərait yaradır. Məsələn, “Mən oxuyuram, o isə yazır” cümləsində iki müxtəlif fikri bir araya gətirən “isə” bağlayıcısı onların ayrılığını və fərqini vurğulayır. Vergülün düzgün istifadəsi nitqin məntiqini daha da aydın göstərir və cümlə daxilindəki fikir qarşılaşdırmasını ifadə edir.
Digər tərəfdən, bəzi hallarda “isə” cümlənin ortasında və ya sonunda da işlədilə bilər. Bu zaman vergülün istifadəsi cümlənin ümumi strukturundan asılı olaraq dəyişə bilər. Beləliklə, “isə” bağlayıcısı həm məna, həm də qrammatik baxımdan yazıçı və ya danışan üçün geniş imkanlar yaradır. Onun düzgün işlədilməsi cümlənin ifadə gücünü artırır.
Qeyri-Müəyyənlik və Şərt Funksiyası
Azərbaycan dilində “isə” bəzən qeyri-müəyyənlik yaradan hissəcik kimi də çıxış edir. Xüsusilə sual əvəzlikləri ilə yanaşı istifadə edildikdə, cümləyə bir qədər aydın olmayan məna qatır. Məsələn, “Harasa isə gedir” kimi cümlələrdə bu xüsusiyyət ön plana çıxır və dinləyicidə qeyri-müəyyənlik hissi yaradır. Bu, dilin çevikliyini və fikir ifadəsinin zənginliyini artırır.
Bundan başqa, “isə”nin şərt bildirən funksiyası da diqqətəlayiqdir. Feil və feilvari elementlərlə birgə işlədikdə, “-sa/-sə” şəkilçisi kimi işləyərək şərt cümlələri yaradır. Məsələn, “Gələsənsə, danışarıq” nümunəsində olduğu kimi, bu bağlayıcı danışığın müxtəlif səviyyələrində istənilən fikir və situasiyanı ifadə etmək üçün əlverişli imkanlar yaradır.
İşlənmə Sahələri və Nümunələr
| Funksiya | İstifadə və nümunə |
| Qarşılaşdırma | “O məktəbə gedir, mən isə evdə qalıram.” |
| Qeyri-müəyyənlik | “Harasa isə getmişdi.” |
| Şərt | “Tələsəsənsə, vaxtında çatırsan.” |
| Vurğu və emosional ton | “Sən gələcəksən, isə mən gözləyəcəm.” |
| Danışıq üslubu | “O danışır, isə sən dinləyirsən.” |
| Yazı üslubu | “Mətndə isə başqa mənalar var.” |
| Sintaktik bağlama | “İşini bitirdi, mən isə hələ də çalışıram.” |
| Mürəkkəb quruluş | “Onlar oynayır, yoxsa sən isə baxırsan?” |
Üslubi Fərqlilik və Təbiilik
“İsə” bağlayıcısı həm rəsmi, həm də gündəlik danışıqda işlədilə bilər. Mətbuat materiallarında, elmi əsərlərdə və gündəlik söhbətlərdə bu bağlayıcıya rast gəlmək mümkündür. Beləliklə, dilin canlılığı və hərəkətliliyi təmin edilir, fikirlər isə daha çevik və təsirli şəkildə ötürülür. Bu xüsusiyyət “isə”nin universallığını və hər kəs üçün əlçatan olmasını göstərir.
Nitqin təbii və ahəngdar axarında “isə”nin rolu böyükdür. Danışıqda fikirlər arasında yumşaq keçid yaradır, yazıda isə oxucuya daha aydın və məntiqli məna çatdırır. Bu xüsusiyyət, dilin həm üslub, həm də kommunikativ baxımdan zənginləşməsinə səbəb olur.
Qarşılaşdırma və Kontrastlığı
Ən əsas funksiyalardan biri məhz qarşılaşdırmadır. İki və ya daha çox cümlə və ya cümlə üzvünü bir-birinə bağlayaraq, onların arasındakı fərqi və ya ziddiyyəti açıq şəkildə göstərir. Bu imkan sayəsində “isə” bağlayıcısı mətnin məzmununa və emosional çalarına güclü təsir göstərir. Məsələn, “O gələcək, mən isə gözləyəcəm” kimi cümlələrdə bu aydın hiss olunur.
Bu bağlayıcı yalnız qarşılaşdırma yaratmaq üçün deyil, həm də müxtəlif fikirlərin və situasiyaların bir arada təqdim olunmasına şərait yaradır. Mətnin aydın və məntiqli olmasında, fikrin birmənalı və təsirli çatdırılmasında “isə”nin rolu böyükdür. Yazıçı və ya danışan insan üçün “isə” öz fikrini vurğulamağın və diqqətə çatdırmağın ən əlverişli yollarından biridir.
Üstünlüklər və Praktiki Məsləhətlər
“İsə” bağlayıcısının əsas üstünlüyü odur ki, o, fikirləri müqayisəli şəkildə çatdırmağa, qısa və dəqiq formaya salmağa imkan verir. Danışıq və yazıda təbii axın yaradır, ideyaların daha aydın qəbul olunmasını təmin edir. Onun vasitəsilə cümlə ritmi qorunur, nitq daha axıcı və yaddaqalan olur.
Praktiki olaraq “isə” bağlayıcısının istifadəsində müəyyən qaydalara diqqət etmək lazımdır. Ən vacibi, cümlənin üslubuna və məzmununa uyğun olaraq bu bağlayıcıdan yerli-yerində istifadə edilməlidir. Həmçinin, ardıcıl və həddindən artıq işlədilməsindən qaçmaq lazımdır ki, cümlənin ahəngi pozulmasın və fikrin əsas vurğusu itməsin.
Struktur və Quruluş Xüsusiyyətləri
“İsə” əsasən tək bir söz kimi işlənir və sadə bağlayıcı sayılır. Lakin bəzi hallarda “yoxsa” və ya başqa mürəkkəb bağlayıcılarla birlikdə işlədilərək daha dərin mənalar yarada bilir. Bu xüsusiyyət dilin dinamikliyini və inkişaf etməyə açıq olmasını göstərir. Həmçinin, “isə”nin müxtəlif cümlə tiplərində istifadəsi sintaksis baxımından geniş imkanlar açır.
Bu bağlayıcının istənilən mövzuda və məzmunda işlədilməsi dilin ifadə imkanlarını daha da genişləndirir. Məhz buna görə, “isə” Azərbaycan dili üçün həm tarixi, həm də müasir baxımdan dəyərli sintaktik vasitələrdən biridir. Onun istifadəsi cümlənin strukturunu gücləndirir və fikirlərin aydınlığını artırır.
Azərbaycan dilində “isə” bağlayıcısı nitqin strukturunda xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu sözün köməyi ilə danışan və yazan insanlar müxtəlif fikirləri, hadisələri və vəziyyətləri məntiqli şəkildə birləşdirə və fərqləndirə bilirlər. “İsə” bağlayıcısı nitqə axıcılıq, emosional çalar və məntiqilik qatır. Hər bir danışan üçün bu bağlayıcı gündəlik ünsiyyətin, yazılı və şifahi ifadənin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Dilimizin gözəlliyi, canlılığı və inkişafı üçün belə bağlayıcıların düzgün və yerində istifadəsi vacibdir. “İsə”nin köməyilə fikirlər daha parlaq, mətnlər daha yaddaqalan, danışıq isə daha səmimi və aydın olur. Azərbaycan dilinin zənginliyi və ifadə imkanları arasında “isə” bağlayıcısının özünəməxsus və əvəzolunmaz yeri daim qorunacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
İsə bağlayıcısı Azərbaycan dilində cümlələri və ya cümlə üzvlərini bir-birinə bağlayan və aralarındakı fərqi, qarşılaşdırmanı və ya əlavə mənanı ifadə edən köməkçi nitq hissəsidir.
İsə əsasən qarşılaşdırma, vurğu, qeyri-müəyyənlik və şərt bildirən cümlələrdə işlədilir. Fikir və ya hadisələrin müqayisəsi, fərqləndirilməsi üçün istifadə olunur.
Bəli, isə bağlayıcısı iki müstəqil cümlə və ya cümlə üzvü arasında işlədikdə vergül ilə ayrılır. Məsələn: ‘O gəlir, mən isə gedirəm.’
Xeyr, isə hissəciyi feilin bəzi şəkillərinə artırıla bilmir. Əsasən, xəbər şəkillərinə əlavə edilmir, daha çox isim, sifət və əvəzliklərlə işlədilir.
İsə bağlayıcısı Azərbaycan dilində köməkçi nitq hissələrindən sayılır və bağlayıcı kimi təsnif olunur.
Bu bağlayıcı iki və ya daha çox cümlə və ya cümlə üzvü arasında fərqi, ziddiyyəti və ya fərqliliyi vurğulamaq üçün istifadə olunur.
İsə əsasən bağlayıcı funksiyalı olsa da, bəzi hallarda vurğu və intonasiya məqsədilə ədat və ya hissəciyi kimi də çıxış edə bilər.
İsə bağlayıcısından istifadə edərkən onun cümlə üzvlərini və ya cümlələri düzgün bağladığına və vergülün lazımi yerdə qoyulduğuna diqqət yetirilməlidir.
İsə bağlayıcısı həm rəsmi, həm də danışıq üslubunda, ədəbi və publisistik mətnlərdə işlədilir və hər bir üslubda fərqli vurğu yarada bilir.
İsə bağlayıcısı fikirlərin müqayisəli və dəqiq şəkildə çatdırılmasına, cümlələrin daha axıcı və məntiqli qurulmasına kömək edir, danışığı və yazını daha ifadəli edir.
