Əmək münasibətləri sistemində işəgötürən anlayışı həm hüquqi, həm sosial, həm də iqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyət daşıyır. İşəgötürən yalnız işçi çalışdıran şəxs və ya təşkilat deyil, eyni zamanda əmək bazarının strukturunu, sosial təminat sistemini və ümumi iqtisadi inkişaf tempini formalaşdıran başlıca aktorlardan biridir. Müasir dünyada işəgötürənin funksiyası təkcə əmək müqaviləsi bağlamaqla məhdudlaşmır, bu anlayış artıq geniş mənada insan resurslarının inkişaf etdirilməsi, işçilərin rifahı, sosial məsuliyyət və davamlılıq prinsipləri ilə sıx bağlıdır.
Azərbaycan Respublikasının əmək qanunvericiliyinə əsasən, işəgötürən konkret bir hüquqi və ya fiziki şəxs ola bilər və bu şəxsin əsas vəzifəsi əmək müqaviləsinə uyğun olaraq işçiyə iş vermək, əmək şəraitini təmin etmək, əməkhaqqı ödəmək və qanunla müəyyən edilmiş digər öhdəlikləri yerinə yetirməkdir.
Hüquqi Tərifi və Normativ Baza
Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinə əsasən, işəgötürən – əmək müqaviləsi bağlayan və həmin müqavilə əsasında işçini işə götürən hüquqi və ya fiziki şəxsdir. Hüquqi şəxs ola biləcək işəgötürənlərə dövlət orqanları, özəl şirkətlər, publik hüquqi şəxslər və qeyri-kommersiya qurumları daxildir. Fiziki şəxs işəgötürən isə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan və vergi uçotuna alınmış fərdlərdir.
Əmək qanunvericiliyi işəgötürən üçün bir sıra vacib vəzifələr müəyyən edir. Bunlara əmək müqaviləsinin düzgün tərtibi, əməkhaqqının vaxtında və tam şəkildə ödənilməsi, əmək şəraitinin təhlükəsizliyinin təmin olunması, işçilərin məzuniyyət və sosial hüquqlarının tanınması daxildir. Qanunvericiliyin pozulması halında işəgötürən inzibati və bəzən cinayət məsuliyyəti daşıyır.
İşəgötürənin Məsuliyyətləri və Öhdəlikləri
İşəgötürənin məsuliyyət dairəsi əmək münasibətlərinin davamlılığı, işçilərin hüquqlarının qorunması və iş şəraitinin optimallaşdırılması istiqamətində geniş əhatəyə malikdir. İşəgötürən aşağıdakı əsas vəzifələri yerinə yetirməlidir:
- İşçilərlə əmək müqaviləsi bağlamaq;
- Əmək şəraitini sağlam və təhlükəsiz formada təşkil etmək;
- Əməkhaqqını qanunvericilikdə nəzərdə tutulan müddətdə və miqdarda ödəmək;
- İşçilərin peşə hazırlığını və ixtisasartırma imkanlarını təmin etmək;
- Əmək intizamını təmin etmək və əmək fəaliyyətini qiymətləndirmək;
- Sosial müdafiə və sığorta məsələlərində qanunlara uyğun davranmaq.
Bu öhdəliklər yalnız hüquqi norma kimi yox, həm də etik və sosial məsuliyyət olaraq qəbul edilməlidir. Çünki işəgötürənin davranışı yalnız müəssisədaxili münasibətləri deyil, bütövlükdə cəmiyyətin sosial rifahına təsir göstərir.
İşəgötürən və Sosial Ədalət
Sosial ədalətin təmin olunmasında işəgötürənlərin rolu danılmazdır. Əmək bazarında bərabər imkanların yaradılması, diskriminasiyanın qarşısının alınması və işçilərin hüquqlarının qorunması birbaşa işəgötürənlərin üzərinə düşən məsuliyyətdir. Müasir əmək münasibətlərində qadınlarla kişilər arasında əməkhaqqı bərabərliyi, əlilliyi olan şəxslərin işə qəbulu və sosial həssas qrupların müdafiəsi işəgötürənin sosial ədalətə münasibətini göstərən əsas meyarlardandır.
Eyni zamanda, işəgötürən işçi hüquqlarını pozmamaqla yanaşı, həm də təşviq etməlidir. Belə ki, işçilərin təşəbbüslərinin dəyərləndirilməsi, yaradıcılığın stimullaşdırılması və korporativ inkişaf mühitinin yaradılması həm işçilərin motivasiyasını artırır, həm də işəgötürənin nüfuzunu gücləndirir.
Müasir Trendlər və İşəgötürənin Transformasiyası
Rəqəmsallaşma, uzaqdan iş modeli, çevik əmək münasibətləri və yaşıl iqtisadiyyat çağırışları müasir dövrdə işəgötürən anlayışını köklü şəkildə dəyişməkdədir. Artıq ənənəvi ofis mühitindən kənar işləmək, freelancer və müqavilə əsasında əmək formaları, eyni zamanda işçilərin fərdi inkişafını ön planda tutan işəgötürən modelləri aktuallaşmışdır.
Texnologiya ilə ayaqlaşan işəgötürənlər təkcə əmək müqaviləsi təqdim edən deyil, həm də innovativ mühit yaradan və rəqabət qabiliyyətli istedadları özünə cəlb edə bilən liderə çevrilir. Müasir işəgötürənin əsas göstəriciləri arasında aşağıdakılar xüsusi yer tutur:
- Rəqəmsal iş alətlərindən istifadə;
- Uzunmüddətli inkişaf strategiyası;
- Korporativ sosial məsuliyyət proqramları;
- Davamlı təlim və karyera dəstəyi;
- Psixoloji sağlamlığa dəstək və iş-məişət balansı siyasətləri.
İşəgötürən-İşçi Münasibətləri
Sağlam əmək münasibətləri yalnız hüquqla deyil, qarşılıqlı hörmət, etimad və şəffaflıqla möhkəmləndirilir. İşəgötürənin açıq kommunikasiya aparması, işçilərin fikirlərini nəzərə alması və qərar qəbuletmədə iştirakını təmin etməsi münasibətlərin keyfiyyətini artırır.
Konfliktlərin qarşısının alınması, mükafatlandırma sistemlərinin ədalətli təşkili və karyera yüksəlişi üçün şərait yaradılması işçi məmnuniyyətini və istehsalat məhsuldarlığını artıran əsas amillərdəndir. İşəgötürənlər bu prinsipləri rəhbər tutduqda həm sosial, həm də iqtisadi cəhətdən daha sabit və dayanıqlı iş mühiti formalaşdırırlar.
Azərbaycanda İşəgötürən İnstitutu
Azərbaycan Respublikasında işəgötürən anlayışının hüquqi və institusional baxımdan tənzimlənməsi Əmək Məcəlləsi, Vergi Məcəlləsi və digər əlaqədar normativ sənədlərlə həyata keçirilir. Dövlət orqanları – Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Dövlət Əmək Müfəttişliyi və Sosial Müdafiə Fondu bu sistemin icra və nəzarət funksiyalarını yerinə yetirir.
Azərbaycan İşəgötürənlər Təşkilatları Milli Konfederasiyası (AİTMK) ölkədə işəgötürənlərin maraqlarını təmsil edən əsas qurumlardan biridir. Bu təşkilat işəgötürənlərin maarifləndirilməsi, əmək münasibətlərinin tənzimlənməsi və işgüzar mühitin yaxşılaşdırılması sahəsində mühüm fəaliyyət göstərir.
İşəgötürən anlayışı təkcə hüquqi müqavilə tərəfi olmaqla məhdudlaşmır. Bu anlayış geniş mənada sosial məsuliyyət, etik dəyərlər, iqtisadi strateji liderlik və innovativ idarəçilik funksiyalarını da əhatə edir. Azərbaycan əmək bazarında işəgötürənlərin bu məsuliyyəti düzgün dərk etməsi və icra etməsi cəmiyyətin sosial sabitliyinin, iqtisadi inkişafın və insan kapitalının dayanıqlı formalaşmasının əsasıdır.
Müasir dövrdə işəgötürənlər dəyişən reallıqlara adaptasiya olmalı, yeni texnologiyalar, insan resurslarının inkişafı və inklüzivlik prinsipini rəhbər tutaraq fəaliyyət göstərməlidirlər. Ancaq bu zaman işəgötürən-işçi münasibətləri möhkəm təməllər üzərində dayana bilər.
Ən Çox Verilən Suallar
Əmək müqaviləsi əsasında işçi ilə əmək münasibətinə girən hüquqi və ya fiziki şəxs işəgötürən sayılır.
Əmək şəraitinin yaradılması, əməkhaqqının ödənilməsi, işçinin hüquqlarının qorunması və sosial təminat məsələlərinin icrası əsas vəzifələrdəndir.
Əmək qanunvericiliyinin pozulması, əməkhaqqının gecikdirilməsi, təhlükəsizlik qaydalarının təmin olunmaması kimi hallar məsuliyyət doğurur.
Hər işəgötürən sahibkar ola bilər, amma bütün sahibkarlar işçi çalışdırmadıqları üçün işəgötürən sayılmaya bilərlər.
Bu yalnız əmək müqaviləsinə uyğun şəkildə və işçinin razılığı ilə mümkündür.
Xeyr, yalnız qanunvericilikdə göstərilən əsaslarla və prosedurlara əməl etməklə işə xitam verilə bilər.
Bəli, vergi güzəştləri, subsidiya proqramları və məşğulluq təşviqləri mövcuddur.
Xeyr, bu qanunsuzdur və cərimə ilə nəticələnə bilər.
Bəli, hər bir işçiyə görə məcburi dövlət sosial sığorta haqları ödənməlidir.
Əmək Müfəttişliyi, məhkəmələr və aidiyyəti dövlət qurumları bu məsələlərin həlli üçün müraciət nöqtələridir.
