İşğal : Mənası, Tərifi, Formalaşması

Tarixin bütün dövrlərində işğal anlayışı müxtəlif xalqların, dövlətlərin və bütöv cəmiyyətlərin taleyində həlledici rol oynayıb. Müasir dövrdə də bu termin nəinki siyasi və hüquqi, həm də humanitar, mədəni və psixoloji məna daşıyır. Azərbaycanın son iki yüz illik tarixi, xüsusilə Qarabağ regionu və ətraf ərazilərdə baş verənlər, işğal sözünün dərin, bəzən də ağrılı izlərini real həyatımızda bir daha ortaya çıxarıb. İnsanların köçkün düşməsi, mədəni abidələrin məhv olması, milli sərvətlərin talan olunması və ərazilərin uzun illər qanunsuz şəkildə başqa dövlətin nəzarətində qalması kimi hadisələr işğal anlayışının real təsir dairəsini göstərir. İşğal sözü təkcə hərbi və siyasi termin deyil, həm də millətin yaddaşında qalmış iz, kədər və eyni zamanda ümidin simvoludur.

İşğal Sözünün Leksik və Etimoloji Mənası

İşğal sözü dilimizə ərəb mənşəli “işğal” (arab. اِشْغَالٌ) formasında keçib və orijinal mənbədə “tutmaq”, “zəbt etmək”, “məşğul etmək”, “başqasına məxsus olanı güc yolu ilə ələ keçirmək” mənalarını verir. Müasir Azərbaycan dilində bu termin daha çox “hər hansı bir ərazinin, torpağın, binanın və ya obyektin güc tətbiq etməklə, qanunsuz olaraq zəbt olunması, tutulması” anlamında istifadə edilir. Bu termin həm geniş mənada, həm də spesifik siyasi-hərbi kontekstdə işlənir.

Lüğətlərdə işğal sözü “bir dövlətin başqa dövlətin ərazisini və ya hissəsini hərbi güc, zor və ya təzyiq yolu ilə ələ keçirməsi, onun üzərində qanunsuz hakimiyyət qurması” kimi izah edilir. Həmçinin, işğal “qeyri-qanuni tutma”, “zəbt”, “işğal etmə aktı” anlamında da işlədilir. Fərdi və məişət səviyyəsində isə işğal bəzən “başqasının haqqına girmək”, “icazəsiz yerə girmək”, “haqsız olaraq istifadə etmək” kimi gündəlik məna daşıya bilər.

Tarixdə İşğal Anlayışının Formalaşması

İşğal anlayışı bəşər tarixinin ən qədim dövrlərindən mövcuddur. Antik və orta əsrlər dövründə imperiyalar, krallıqlar, xanlıqlar və dövlətlər arasında daim müharibələr gedir, sərhədlər dəyişir, torpaqlar güc və silah yolu ilə zəbt edilirdi. Lakin müasir dövrdə işğal anlayışı yalnız hərbi güclə zəbt etməyi deyil, həm də işğal nəticəsində tətbiq olunan inzibati, hüquqi və sosial dəyişiklikləri, yerli əhaliyə qarşı təzyiqləri, etnik təmizləmələri də özündə ehtiva edir.

XIX və XX əsrlərdə işğal anlayışı daha çox beynəlxalq hüquq sistemində konkret termin kimi istifadə olunmağa başladı. Məsələn, 19-cu əsrdə Avropada baş verən müharibələr, Osmanlı və Rusiya imperiyaları arasındakı torpaq mübahisələri, I və II Dünya müharibələrində Almaniya, Yaponiya və digər ölkələrin müxtəlif əraziləri işğal etməsi tarixi nümunələrdir. Həmin dövrdən etibarən işğal faktı beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən qətiyyətlə pislənir və hüquqi nəticələr doğurur.

Hüquqi Kontekstdə İşğalın Tərifi

Müasir beynəlxalq hüquqda işğal anlayışı BMT Nizamnaməsi, Cenevrə Konvensiyaları, Haaqa Konvensiyaları və digər beynəlxalq aktlarda aydın şəkildə təsbit olunub. Beynəlxalq hüquqda işğal, bir dövlətin başqa bir dövlətin suveren ərazisini hərbi güc tətbiq etməklə, BMT-nin prinsiplərinə və beynəlxalq hüquq normalarına zidd şəkildə zəbt etməsi, həmin ərazidə qeyri-qanuni idarəetmə qurması və orada yaşayan əhalinin hüquqlarını pozması kimi qiymətləndirilir.

BMT-nin 1974-cü il tarixli “Aqressiya anlayışının müəyyən edilməsi haqqında” qətnaməsində işğal hər hansı bir dövlətin digər dövlətin ərazisini zor gücünə əsaslanaraq ələ keçirməsi və bu ərazidə faktiki idarəetmə həyata keçirməsi kimi şərh olunur. Beynəlxalq hüquqa görə, işğal heç bir halda qanuni status yaratmır və işğalçı dövlətin bu ərazidə atdığı istənilən addım qeyri-qanuni hesab edilir. İşğal faktı tanınmır, onun nəticələri isə ləğv olunmalı və ərazi əvvəlki vəziyyətinə qaytarılmalıdır.

Siyasi və Sosial Kontekstdə İşğal

Siyasi baxımdan işğal, bir dövlətin başqa bir dövlətin ərazisi üzərində suveren hüquqları tam şəkildə tapdalaması, həmin torpaqlarda öz idarəetmə rejimini tətbiq etməsi və beynəlxalq ictimaiyyətin narazılığı ilə qarşılanan bir prosesdir. İşğal olunan ərazilərdə yeni inzibati strukturlar yaradılır, əhali sıxışdırılır və ya köçürülür, mədəni irs dağıdılır, iqtisadi resurslar mənimsənilir.

Sosial aspektdə işğal, ən əvvəl yerli əhali üçün faciə, hüquqların məhdudlaşdırılması, sosial-iqtisadi çətinliklər, psixoloji sarsıntı, etnik və dini diskriminasiya ilə nəticələnir. İşğal aktı həm də cəmiyyətin milli birliyinə, kollektiv yaddaşına və gələcək nəsillərin taleyinə dərin təsir göstərir.

İşğalın Humanitar Fəsadları

İşğal yalnız siyasi və hüquqi məsələ deyil, həm də genişmiqyaslı humanitar problem kimi çıxış edir. İşğal olunmuş ərazilərdə mülki əhalinin evləri, məktəbləri, məscidləri, kilsələri, mədəni və tarixi abidələri dağıdılır, insanların köçkün düşməsi, qaçqın axını baş verir. Əhalinin əsas hüquqları pozulur, təhsil və səhiyyə xidmətləri məhdudlaşır, yoxsulluq, işsizlik və sosial gərginlik artır. Bir çox hallarda işğal olunan ərazilərdə ekoloji fəlakətlər, təbii sərvətlərin talanı və beynəlxalq cinayət xarakterli hərəkətlər (etnik təmizləmə, soyqırımı, minalanma və s.) baş verir.

Beynəlxalq Hüquqda İşğalın Tanınması və Qiymətləndirilməsi

Beynəlxalq hüquqa görə, heç bir dövlətin başqa bir dövlətin ərazisini hərbi güc tətbiq etməklə ələ keçirməsi və bu ərazidə suveren hüquqlarını həyata keçirməsi qəbul edilmir. BMT Nizamnaməsinin 2-ci maddəsi “dövlətlərin ərazi bütövlüyü və siyasi müstəqilliyi” prinsipini əsas tutur. BMT Təhlükəsizlik Şurası və Baş Assambleya mütəmadi olaraq işğal aktlarını qətiyyətlə pisləyir, belə ərazilərdə atılan hər hansı inzibati, hüquqi və ya siyasi addımların qeyri-qanuni sayıldığını bəyan edir.

BMT və digər beynəlxalq təşkilatlar işğal faktının aradan qaldırılması üçün siyasi, hüquqi və bəzən hərbi mexanizmlər işə salır, işğalçı dövlətə qarşı sanksiyalar tətbiq edilir, ərazilərin geri qaytarılması, köçkünlərin hüquqlarının bərpası, humanitar dəstək proqramları reallaşdırılır.

Azərbaycan Tarixində İşğal Anlayışı

Azərbaycan xalqı işğal anlayışının acı nəticələrini dəfələrlə yaşayıb. XIX əsrdə Çar Rusiyası tərəfindən Azərbaycanın şimal və qərb torpaqlarının zəbt edilməsi, XX əsrin əvvəllərində erməni silahlı dəstələrinin Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan və digər bölgələrdə törətdikləri işğal və soyqırımı aktları xalqın yaddaşında dərin izlər buraxıb.

1988-ci ildən başlayan Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində Azərbaycan ərazisinin 20 faizə yaxını (Dağlıq Qarabağ və ətraf 7 rayon) 1992-1994-cü illərdə işğal olundu. Bu işğal nəticəsində 1 milyona yaxın azərbaycanlı məcburi köçkünə və qaçqına çevrildi, minlərlə insan həlak oldu, on minlərlə tarixi, dini, mədəni abidə dağıdıldı.

Qarabağ və Ətraf Rayonların İşğalı

Qarabağ bölgəsinin və ətraf rayonların işğalı yalnız hərbi zəbt deyil, həm də mədəni, sosial və iqtisadi baxımdan ciddi fəlakət idi. Azərbaycanın Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Laçın, Kəlbəcər, Ağdam rayonları, habelə Qarabağın özündə Şuşa, Xocalı, Hadrut və digər yaşayış məntəqələri işğala məruz qaldı. Bu dövrdə həmin torpaqlarda yaşayış binaları, məktəblər, məscid və kilsələr, mədəniyyət abidələri dağıdıldı, təbii ehtiyatlar talan edildi. Həmin ərazilərdə yerli azərbaycanlı əhali tamamilə çıxarıldı, bölgədə etnik təmizləmə siyasəti aparıldı.

İşğalın Psixoloji və Mədəni Təsiri

İşğal hadisəsi təkcə fiziki yox, həm də mənəvi-mədəni aspektdə dərin yaralar açır. İşğal olunmuş ərazilərin itirilməsi xalqda travma, ədalətsizlik hissi, nostalji, həsrət və eyni zamanda dirçəliş arzusu doğurur. Mədəniyyət abidələrinin, məbədlərin, qəbiristanlıqların dağıdılması xalqın tarixinin və yaddaşının məhv olunmasına yönəlmiş addım kimi qiymətləndirilir.

Azərbaycan ədəbiyyatında, incəsənətində və xalq yaradıcılığında işğal mövzusu çox geniş yer tutur. Bu, bəzən ağı, bəzən qəhrəmanlıq, bəzən də böyük qayıdış ümidinin rəmzi kimi təqdim olunur.

İşğal Sözünün Müasir Azərbaycan Cəmiyyətində İstifadə Səviyyələri

Müasir Azərbaycan cəmiyyətində işğal sözü ən çox siyasi, hərbi, hüquqi və ictimai diskursda işlədilir. Dövlət rəsmilərinin çıxışlarında, mediada, dərslik və elmi məqalələrdə, hüquqi akt və beynəlxalq sənədlərdə bu termin tez-tez istifadə olunur. Xalq arasında isə “işğal” sözü və “işğalçı” anlayışı mənfi emosional və milli-psixoloji yüklə yanaşı səslənir. Bu söz milli kimliyin, ədalət və azadlıq uğrunda mübarizənin simvoluna çevrilib.

Beynəlxalq Kontekstdə İşğalın Nümunələri

Dünya tarixi boyu işğal faktına bir çox nümunələr var: İsrailin Qolan Təpələrini, Krımın Rusiya tərəfindən zəbt edilməsi, Kiprin Şimali Kipr Türk Respublikasının Türkiyə tərəfindən işğalı kimi hadisələr beynəlxalq hüquq və siyasətdə böyük rezonans doğurub. Hər bir işğal hadisəsi həmin regionda uzunmüddətli münaqişələr, humanitar böhran və siyasi gərginliklərə səbəb olur.

İşğalın Qarşısının Alınması və Azadlıq Uğrunda Mübarizə

İşğal faktı heç bir dövlət və xalq üçün əbədi deyil. Tarixdə işğala məruz qalmış bir çox dövlət və xalq sonradan azadlığı bərpa edə bilib. Azərbaycan da 2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsi ilə öz ərazilərini azad etməyə müvəffəq oldu və bu, işğalın aradan qaldırılması və beynəlxalq hüququn bərpası kimi qiymətləndirildi.

Azadlıq uğrunda mübarizə, beynəlxalq hüququn və ədalətin bərpası, milli birliyin möhkəmlənməsi, dövlətin güclənməsi üçün işğal faktının düzgün dərk edilməsi və unudulmaması vacibdir.

İşğal sözü təkcə hərbi və siyasi anlam daşımır, o, xalqın taleyində, milli və mədəni yaddaşında dərin iz buraxan bir fenomendir. Hüquqi baxımdan işğal beynəlxalq hüquqa zidd hesab olunur və heç bir legitim statusa malik deyil. Tarix boyu işğal fəlakət, sosial və humanitar böhran, milli varlığın təhdid olunması, eyni zamanda azadlıq uğrunda birləşmə və mübarizə rəmzi kimi qavranılır. Azərbaycanın ən yeni tarixində işğal sözü həm ağrı, həm də qürur, həm sarsıntı, həm də gələcəyə inam, dirçəliş simvoludur.

Ən Çox Verilən Suallar