Azərbaycan tarixində ən ağrılı və bir o qədər də şanlı səhifələrdən biri işğaldan azad olunmuş ərazilərin tarixidir. 2020-ci ilin payızında 44 günlük Vətən Müharibəsi ilə bərpa edilən ərazi bütövlüyü həm tarixi ədalətin bərpası, həm də gələcək nəsillərə əmanət olan zəngin irsin qorunması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu məqalədə həmin ərazilərin tarixi, azad edilməsi, bərpası, sosial məsələlər, mədəni irs və turizm potensialı, eləcə də qarşıda duran çağırışlar barədə geniş, akademik, lakin sadə izahlı şəkildə məlumat verilir.
Tarixi Zəruri Baxış
Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi və ona bitişik 7 rayon (Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl, Füzuli və Ağdam) əsrlər boyu tarixi Azərbaycan torpaqları olub. Bu bölgələr mədəniyyətin, sənətin, elmin və ticarətin inkişaf etdiyi ərazilər kimi tanınmışdır. Şuşa şəhəri Azərbaycanın musiqi beşiyi adlandırılmış, burada Üzeyir Hacıbəyli, Bülbül, Xurşidbanu Natəvan kimi görkəmli şəxsiyyətlər yetişmişdir.
1990-cı illərin əvvəllərində Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində bu ərazilər işğal olundu. 1993-cü ilədək mərhələli şəkildə işğal edilən Qarabağ və ətraf rayonlarda bütün infrastruktur – şəhərlər, kəndlər, tarixi və mədəni abidələr yerlə-yeksan edildi. Yüz minlərlə azərbaycanlı məcburi köçkünə çevrildi, nəticədə demoqrafik və sosial problemlər yarandı. Bu dövrdə beynəlxalq hüquq və BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanısa da, Ermənistan işğalçı mövqeyindən geri çəkilmədi. Nəticədə bölgədə 30 ilə yaxın davam edən status-kvo vəziyyəti yarandı.
Bu mənzərə Azərbaycan üçün təkcə ərazi itkisi deyil, həm də iqtisadi, sosial və mənəvi baxımdan ağır nəticələr doğurdu. Qarabağda və ətraf rayonlarda yerləşən nadir tarixi abidələr, mədəni irs nümunələri, məscidlər, qəbiristanlıqlar məhv edildi və ya təhqirə məruz qaldı. Azərbaycanın bu torpaqlara qayıtması tarixi zərurət idi və yalnız güclü siyasi iradə, ordu quruculuğu və xalqın birliyi nəticəsində reallaşdı.
Vətən Müharibəsi və Azad Edilmiş Ərazilər
2020-ci ilin 27 sentyabrında başlayan Vətən Müharibəsi Azərbaycanın müasir tarixində dönüş nöqtəsi oldu. 44 gün ərzində Azərbaycan Ordusu yüksək peşəkarlıq, döyüş qabiliyyəti və xalqın dəstəyi ilə öz torpaqlarını mərhələli şəkildə işğaldan azad etdi. Bu proses təkcə hərbi qələbə deyil, həm də beynəlxalq hüququn və tarixi ədalətin bərpası demək idi.
Azərbaycanın hərbi əməliyyatları müasir döyüş texnologiyaları və strateji planlama baxımından regionda yeni reallıq yaratdı. Şuşa şəhərinin 8 noyabrda azad edilməsi isə mənəvi baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyırdı. Şuşanın azadlığı Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtının geri qayıtması ilə yanaşı, Qarabağın taleyinin həllində simvolik bir hadisə idi.
10 noyabr 2020-ci ildə Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya arasında imzalanan üçtərəfli bəyanat nəticəsində Kəlbəcər, Ağdam və Laçın rayonları döyüşsüz təhvil verildi. Bu razılaşma ilə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü faktiki olaraq təmin edildi. Beləliklə, 30 illik işğala son qoyularaq yeni inkişaf mərhələsinin əsası qoyuldu.
Ərazilərin Bərpası və Yenidənqurma Prosesi
Ərazilərin azad edilməsindən sonra Azərbaycan dövləti tərəfindən sürətlə genişmiqyaslı bərpa və yenidənqurma işlərinə start verildi. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirilən “Böyük Qayıdış” proqramı çərçivəsində azad olunmuş torpaqlarda müasir infrastrukturun qurulması prioritet elan olundu.
Əvvəlcə, ərazilərin minalardan təmizlənməsi üçün Azərbaycan Minatəmizləmə Agentliyi (ANAMA) tərəfindən intensiv işlər aparılmağa başladı. Minalar təkcə insan həyatı üçün deyil, həm də kənd təsərrüfatı, iqtisadi fəaliyyət və ekoloji təhlükəsizlik üçün ciddi riskdir. Bu səbəbdən hərbi təmizləmə işləri paralel olaraq iqtisadi və sosial layihələrlə əlaqələndirilir.
Ərazilərdə yolların çəkilməsi və hava limanlarının inşası ilk addımlardan biri oldu. Füzuli Beynəlxalq Hava Limanının istifadəyə verilməsi, Zəngilan və Laçında yeni hava limanlarının tikilməsi bölgənin iqtisadi əlaqələrini gücləndirir və logistik baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmçinin dəmir yolları və avtomobil yolları çəkilir ki, bu da Qarabağı Azərbaycanın digər bölgələri ilə birləşdirir və sərnişin axınını təmin edir.
Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün münbit torpaqlarda yeni suvarma sistemləri, elektrik xətləri, kənd təsərrüfatı parkları qurulur. Bu ərazilərin iqtisadi potensialı xüsusilə heyvandarlıq, üzümçülük, taxılçılıq və bostan məhsulları istehsalı baxımından çox yüksəkdir. Regionun inkişafı həm daxili bazar, həm də ixrac üçün yeni imkanlar yaradır.
Sosial Məsələlər və Məcburi Köçkünlərin Qayıdışı
Ərazilərin bərpası ilə yanaşı, məcburi köçkünlərin öz doğma yurdlarına geri qayıtması dövlət siyasətində mühüm yer tutur. 30 ilə yaxın müddətdə didərgin həyatı yaşayan əhali üçün yenidən doğma yurda dönmək yalnız fiziki deyil, həm də mənəvi baxımdan əhəmiyyətlidir.
Azərbaycan hökuməti tərəfindən işğaldan azad edilmiş ərazilərdə yeni yaşayış məntəqələrinin salınması üçün böyük layihələr həyata keçirilir. Bu layihələrin ən uğurlu nümunələrindən biri Zəngilan rayonunun Ağalı kəndində tətbiq olunan “ağıllı kənd” modelidir. Burada müasir tələblərə cavab verən yaşayış evləri, məktəb, uşaq bağçası, səhiyyə məntəqəsi, kənd təsərrüfatı müəssisələri yaradılıb. Bu model digər ərazilərə də şamil edilərək mərhələli şəkildə məcburi köçkünlərin geri dönüşü təmin edilir.
Eyni zamanda, məktəblərin, xəstəxanaların, mədəniyyət evlərinin, idman komplekslərinin tikintisi sürətlə davam edir. Məqsəd əhalinin təhlükəsizliyi və sosial rifahını təmin etməklə yanaşı, bölgənin iqtisadi və ictimai həyatını canlandırmaqdır.
Mədəni İrs və Turizm Potensialı
Qarabağ və ətraf rayonlar Azərbaycanın ən zəngin mədəniyyət abidələrini özündə birləşdirir. Şuşa şəhəri musiqi, poeziya və incəsənət beşiyi kimi tanınır. Burada Xurşidbanu Natəvanın evi, Üzeyir Hacıbəylinin xatirə muzeyi, məşhur Şuşa qalası, Yuxarı Gövhər Ağa məscidi və digər tarixi məkanlar Azərbaycanın milli kimliyini əks etdirir. İşğal dövründə bu abidələrin bir çoxu dağıdılıb, bəziləri isə təhqir olunub.
Hazırda dövlət tərəfindən mədəni irsin bərpası üçün genişmiqyaslı layihələr həyata keçirilir. Tarixi məscidlər, kilsələr, qalalar, muzeylər bərpa edilir. Şuşada Xarıbülbül Musiqi Festivalı kimi tədbirlərin təşkili Qarabağın mədəni həyatına yeni nəfəs gətirib. Bu, həm də dünya ictimaiyyətinə Azərbaycanın mədəni irsinin zənginliyini göstərmək baxımından mühüm addımdır.
Turizm sahəsində də böyük potensial var. Dağ turizmi, kənd yaşıl turizmi, tarixi-mədəni turizm və sağlamlıq turizmi üçün münbit şərait yaradılır. Şuşa, Hadrut, Tərtər, Kəlbəcər kimi bölgələr gələcəkdə yerli və xarici turistlər üçün cəlbedici mərkəzlərə çevrilə bilər.
Perspektivlər və Çağırışlar
İşğaldan azad olunmuş ərazilərdə görülən işlər böyük miqyasda olsa da, qarşıda duran çağırışlar da az deyil. Əvvəla, ərazilərin tam bərpası üçün maliyyə resurslarının səmərəli idarə edilməsi vacibdir. Eyni zamanda, ekoloji tarazlığın qorunması, biomüxtəlifliyin bərpası, təbii sərvətlərin düzgün istifadəsi kimi məsələlər diqqət mərkəzində saxlanılır.
Sosial inteqrasiyanın sürətli aparılması üçün ictimai maarifləndirmə işləri genişləndirilməli, məcburi köçkünlərin adaptasiya prosesi üçün psixoloji dəstək proqramları həyata keçirilməlidir. Qarabağın inkişafı üçün beynəlxalq tərəfdaşlıq və investorların cəlbi də prioritetlərdəndir.
Bundan əlavə, təhlükəsizlik məsələləri – xüsusilə mina təmizliyi – hələ də bölgədə risk faktoru olaraq qalır. Bu sahədə beynəlxalq təcrübə və yeni texnologiyalardan istifadə etmək işlərin sürətini və keyfiyyətini artıracaq.
Nəticə etibarilə, işğaldan azad olunmuş ərazilər Azərbaycanın milli qürur mənbəyi olmaqla yanaşı, ölkənin iqtisadi, sosial və mədəni inkişafı üçün yeni üfüqlər açır. Dövlət tərəfindən həyata keçirilən məqsədyönlü proqramlar, xalqın dəstəyi və beynəlxalq tərəfdaşlığın gücləndirilməsi ilə bu ərazilərin yaxın gələcəkdə tam bərpası və dirçəldilməsi mümkün olacaq. Bu isə təkcə ərazilərin deyil, həm də insanların həyatında yeni bir səhifənin başlanğıcı deməkdir.
Ən çox verilən suallar:
Vətən Müharibəsi 2020-ci ilin 27 sentyabrında başladı və 44 gün davam etdi. 10 noyabr 2020-ci ildə Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya arasında imzalanan üçtərəfli bəyanatla başa çatdı.
Müharibənin əsas səbəbi Ermənistanın işğalçı siyasəti və 30 ilə yaxın müddətdə Azərbaycanın beynəlxalq hüquqa əsaslanan ərazi bütövlüyünü tanımaması, eyni zamanda təxribatlara və hücumlara davam etməsi idi.
Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Şuşa, Hadrut, Suqovuşan, Kəlbəcər, Laçın və Ağdam rayonları işğaldan azad olundu və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa edildi.
Şuşa Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı və strateji əhəmiyyətli şəhərdir. Burada musiqi, sənət və mədəniyyətin inkişafına böyük töhfələr verilmişdir. Şuşanın azad edilməsi müharibənin taleyini həll edən əsas zəfər idi.
Azad edilmiş ərazilərdə “Böyük Qayıdış” proqramı çərçivəsində minalardan təmizləmə, infrastruktur quruculuğu, yeni yollar, hava limanları, elektrik xətləri, suvarma sistemləri və kənd təsərrüfatı layihələri həyata keçirilir.
Azərbaycan dövləti tərəfindən mərhələli şəkildə yeni yaşayış məntəqələri inşa edilir. Ağalı kəndi kimi “ağıllı kənd” layihələri tətbiq olunur. Məcburi köçkünlərin təhlükəsiz və rahat şəkildə doğma yurdlarına qayıtması üçün sosial, tibbi və təhsil infrastruktur obyektləri yaradılır.
Bəli, Qarabağ zəngin tarixi və mədəni irsi, unikal təbiəti ilə turizm üçün böyük potensiala malikdir. Şuşa, Kəlbəcər, Tərtər kimi bölgələrdə dağ turizmi, mədəni turizm və sağlamlıq turizmi inkişaf etdirilir.
Azərbaycan Minatəmizləmə Agentliyi (ANAMA) tərəfindən genişmiqyaslı mina təmizləmə işləri görülür. Bu proses həm insan həyatının təhlükəsizliyi, həm də iqtisadi fəaliyyətin bərpası üçün vacibdir.
Bəli, Azərbaycan tərəfi beynəlxalq humanitar hüquqa əməl edərək əsasən hərbi hədəfləri vurdu və mülki əhalini qorumağa çalışdı. Ermənistan isə müharibə cinayətləri törədərək mülki obyektləri və insanları hədəfə aldı.
Qarabağın iqtisadi inkişafı üçün kənd təsərrüfatı, sənaye zonaları, logistika mərkəzləri, turizm və xidmət sektoru üzrə böyük layihələr planlaşdırılır. Məqsəd dayanıqlı iqtisadiyyat yaratmaq və bölgənin inkişafını sürətləndirməkdir.
