İsim : Morfoloji Quruluşu , Qrammatik Mahiyyəti

Dilin ən əsas kateqoriyalarından biri kimi isim anlayışı Azərbaycan dilinin qrammatik və leksik sistemində xüsusi yer tutur. İsim sözü və ya “ad” nitq hissəsi olaraq, ətraf aləmdə mövcud olan bütün predmet, şəxs, anlayış, yer, hal və ya hadisələrin adını bildirir. İsim həm real, həm də abstrakt anlayışları, maddi və qeyri-maddi varlıqları adlandırmaq üçün istifadə olunur. Dilin quruculuğunda isimlər ana baza hesab edilir, çünki onlar cümlənin əsas daşıyıcısı və digər nitq hissələrinin əlaqələndirici elementi rolunu oynayır. Azərbaycan dilinin qədim qrammatik ənənələrində isimlərin təsnifatı, onların morfoloji quruluşu, qrammatik xüsusiyyətləri və nitqdə istifadəsi geniş araşdırılmış və sistemli şəkildə öyrənilmişdir. İsim, cümlədə müxtəlif sintaktik funksiyalar daşıyır və digər sözlərə olan münasibətinə görə dəyişə bilir. İsim anlayışının dərinliyi yalnız qrammatik çərçivə ilə bitmir, o, həm də mədəniyyət, etnoqrafiya və lüğət tərkibində əhəmiyyətli rol oynayır.

İsimin Qrammatik Mahiyyəti

İsimlər, əsasən, ətrafdakı predmetləri və anlayışları adlandırmaq üçün işlədilir. Qrammatik baxımdan isimlər dəyişən və dəyişməyən xüsusiyyətlərə malikdir. Azərbaycan dilində isimlər cins, hal, say, tək və cəm, mənsubiyyət və hallanma kimi qrammatik kateqoriyalarda dəyişə bilir. İsimlərin cümlədəki funksiyası əsasən mübtəda, tamamlıq, təyin vəzifəsində çıxış etməsidir. Onlar cümlənin əsas mövzusunu, hadisənin iştirakçısını və ya obyektini bildirir. İsimlər həm də söz birləşmələrinin və mürəkkəb cümlələrin qurulmasında birləşdirici rol oynayır. İsim kateqoriyasının zənginliyi Azərbaycan dilinin leksik tərkibindəki müxtəlifliyi və ifadə imkanlarını artırır.

İsimlərin Morfoloji Quruluşu

İsimlər morfoloji quruluş baxımından iki əsas qrupa ayrılır: sadə və mürəkkəb isimlər. Sadə isimlər bir kökdən ibarət olur: “ev”, “su”, “dağ”, “uşaq”. Mürəkkəb isimlər isə iki və daha çox kökün birləşməsindən yaranır: “dəmiryol”, “ağacdar”, “kitabxana”. Azərbaycan dilində, xüsusilə birləşmiş isimlər lüğət tərkibinin zənginləşməsində böyük rol oynayır. İsimlər həm də düzəltmə yolları ilə – leksik, morfoloji və sintaktik üsullarla yeni sözlər formalaşdıra bilir. Bu xüsusiyyət dilin inkişafında və yeni anlayışların yaranmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir.

İsimlərin Mənaca Təsnifatı

Azərbaycan dilində isimlər semantik, yəni mənaca da müxtəlif növlərə bölünür:

• Konkret isimlər – Maddi və real varlıqları bildirir: “kitab”, “gül”, “daş”.
• Məcmu isimlər – Bir qrup eyni cinsli predmetin adıdır: “ordu”, “xalq”, “dəstə”.
• Cəm isimlər – Həmişə cəm halında işlənən isimlərdir: “gözlülər”, “əşyalar”.
• Abstrakt isimlər – Qeyri-maddi, anlayış və hissləri bildirir: “sevgi”, “dostluq”, “ədalət”.
• Xüsusi isimlər – Şəxs, yer, obyekt və s. unikal adlarıdır: “Nizami”, “Bakı”, “Kür”.
• Ümumi isimlər – Hər hansı predmetin ümumi adıdır: “qız”, “ağac”, “qələm”.

Bu təsnifat isimlərin nitqdə düzgün istifadə və başa düşülməsində xüsusi rol oynayır.

İsimlərin Qrammatik Kategoriyaları

İsimlərin Azərbaycan dilində bir sıra qrammatik kateqoriyaları mövcuddur:

• Cins: Azərbaycan dilində cins kateqoriyası qrammatik baxımdan ifadə olunmur, lakin bəzi hallarda mənaca kişi, qadın və ya cinsiz isimlər ayrılır.
• Tək və cəm: İsimlər tək və cəm halında işlənir. Cəm halı “-lar/-lər” şəkilçisi ilə düzəlir.
• Mənsubiyyət: İsimlər müxtəlif şəxslərə aid ola bilər və bu, müvafiq şəkilçilərlə ifadə olunur (“evim”, “evin”, “evi” və s.).
• Hallanma: İsimlər altı halda işlədilə bilər: mübtəda, yönlük, təsirlik, çıxışlıq, yerlik, təyinlik. Hallanma isimlərin cümlədə müxtəlif sintaktik funksiyalarda işlənməsinə imkan yaradır.

İsimlərin Dildə İstifadəsi

İsimlər Azərbaycan dilində cümlənin əsas söz ehtiyatıdır. Onlar nitqdə məna və fikrin əsas daşıyıcısı kimi çıxış edir. İsimlər danışıq və yazı dilində müxtəlif funksiyalarda istifadə olunur, cümləyə məna yükü verir, hadisələrin və proseslərin iştirakçılarını, obyektlərini və məkanlarını bildirir. Xüsusi isimlər rəsmi sənədlərdə, ədəbi dildə, mediada, gündəlik nitqdə düzgün və qaydalara uyğun yazılır və böyük hərflə başlanır. Ümumi isimlər isə gündəlik danışıqda və yazıda daha geniş yayılmışdır.

İsimlərin Söz Yaradıcılığında Rolu

Azərbaycan dilində söz yaradıcılığı prosesində isimlər əsas baza təşkil edir. İsimlərin kökündən müxtəlif şəkilçi və əlavə vasitəsilə yeni sözlər formalaşdırılır: “kitab” – “kitabçı”, “kitabxana”, “kitabsevər”. Bu proses həm yeni anlayışların ifadəsi, həm də dilin zənginləşdirilməsi üçün vacibdir. İsimlərdən fel, sifət, zərf və başqa nitq hissələri də yaradıla bilər. Söz yaradıcılığının əsas prinsiplərindən biri morfoloji və semantik çevikliyə əsaslanır.

İsimlərin Düzgün Yazılışı və Orfoqrafiya Qaydaları

İsimlərin yazılışı Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarına əsaslanır. Xüsusi isimlər həmişə böyük hərflə yazılır, ümumi isimlər isə yalnız cümlə başında və ya xüsusi məqamlarda böyük hərflə başlayır. İsimlərə aid şəkilçilər yazıda sözə bitişik yazılır və qaydalara uyğun şəkildə seçilir. Söz birləşmələrində isimlər arasındakı münasibətlər, təyin-təyin olunan əlaqələri və hallanma formaları da diqqətlə qorunur. Lüğətlərdə və rəsmi sənədlərdə isimlərin düzgün yazılışı və tələffüzü əsas norma kimi qəbul olunur.

İsimlərin Tarixi İnkişafı və Dilimizdə Yeri

Azərbaycan dilinin tarixində isimlərin fonetik və morfoloji strukturu, onların yaranma yolları, qədim türk dillərindəki vəziyyəti və müasir dildəki tətbiqi xüsusi maraq doğurur. Tarixən dilimizdə isimlərin yaranması, bir çox hallarda başqa dillərdən alınmış sözlərin isim kimi mənimsənilməsi və ya milli isimlərin formalaşması müşahidə edilir. Qədim türk, ərəb, fars mənşəli isimlər bu gün də Azərbaycan dilində geniş yayılmışdır. Dilin inkişafında və lüğət tərkibinin zənginləşməsində isimlərin rolu danılmazdır.

İsimlərin Ədəbi və Mədəni Dildə Tətbiqi

Ədəbi əsərlərdə, poeziyada, folklorda və gündəlik mətbuatda isimlər vasitəsilə xalqın dünya görüşü, həyat tərzi, məişət və mədəniyyət nümunələri əks olunur. İsimlər milli-mədəni yaddaşın qorunmasında, tarixi ənənələrin nəsildən-nəslə ötürülməsində vacib vasitədir. Azərbaycan ədəbiyyatında unikal bədii təsvirlər, simvollar və epitetlər məhz isimlər vasitəsilə yaradılır. Xalqın psixologiyası, dünyagörüşü, mentaliteti də dilin isim ehtiyatında öz əksini tapır.

İsimlə Bağlı Tipik Səhvlər və Onların Qarşısının Alınması

Azərbaycan dilində isimlərin işlədilməsində tez-tez rast gəlinən səhvlərdən biri xüsusi və ümumi isimlərin qarışdırılması, hallanma şəkilçilərinin yanlış seçilməsi, tək və cəm kateqoriyasının səhv işlədilməsi, mənsubiyyət şəkilçilərinin düzgün qoşulmamasıdır. Orfoqrafiya və morfologiya qaydalarının öyrədilməsi, lüğət materialından istifadə və praktiki məşqlər bu səhvlərin aradan qaldırılması üçün vacibdir. Dildə nitq mədəniyyətinin və yazı üslubunun qorunması üçün isimlərin düzgün seçimi əsas şərtdir.

İsimlər Azərbaycan dilinin ən qədim və əsas nitq hissəsi olmaqla, həm qrammatik, həm də leksik baxımdan dilin əsas baza strukturunu təşkil edir. İsimlərin düzgün öyrənilməsi və tətbiqi ana dilinin zənginliyini, leksik və sintaktik imkanlarını tam açmağa kömək edir. Həm gündəlik nitqdə, həm də elmi, ədəbi, publisistik dillərdə isimlərin mükəmməl işlədilməsi Azərbaycan dilinin saf və aydın inkişafına, milli dəyərlərin qorunmasına və mədəniyyətin nəsillərarası ötürülməsinə şərait yaradır. İsimlərin öyrənilməsi və düzgün istifadəsi dilin funksionallığının, qrammatik və leksik imkanlarının daha dərindən mənimsənilməsinə xidmət edir.

Ən Çox Verilən Suallar