İşıq Ölçü Vahidi: Elmi Əsaslar, Növləri 

İşıq insan həyatının və müasir sivilizasiyanın ayrılmaz hissəsidir. Hər gün gördüyümüz, istifadə etdiyimiz və texnologiyanın bir çox sahəsində tətbiq olunan işığın ölçülməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Evdə bir lampa alarkən, ofisdə işıqlandırmanı planlaşdırarkən, fotoqrafiya və ya sənayedə prosesləri avtomatlaşdırarkən məhz işıq ölçü vahidlərinə müraciət olunur. Amma işıq nədir, hansı vahidlərlə ölçülür, fərqli vahidlərin bir-birindən fərqi nədədir və bu anlayış gündəlik həyatımızda necə tətbiq olunur?

İşıq və onun ölçülməsi: Elmi əsaslar

İşıq — elektromaqnit dalğalarının insan gözü tərəfindən görünən spektrinə verilən addır. Yəni, “işıq” dedikdə 380 nm-dən 750 nm-yə qədər olan dalğa uzunluqları nəzərdə tutulur. İşıq enerjisi və miqdarı yalnız subyektiv hisslərimiz deyil, həm də obyektiv elmi alətlərlə ölçülə bilər.

İşıq ölçmə prosesi əsasən iki istiqamətdə aparılır:

• Fotometriya: İşığın insan gözü ilə qəbul olunan hissəsinin ölçülməsi.
• Radiometriya: İşığın bütün elektromaqnit spektri üzrə (görünən və görünməyən) ölçülməsi.

İşıq ölçü vahidləri və onların növləri

İşıqla bağlı ən çox istifadə olunan əsas vahidlər aşağıdakılardır:

 Lümen (lm)

• Lümen — işıq axınının (yəni bir mənbədən yayılmış görünən işıq enerjisinin) əsas ölçü vahididir.
• 1 lümen — bir kandela (cd) işıq gücünün bir steradian istiqamətində yaydığı işıq axınıdır.
• Məsələn, evdə istifadə olunan adi bir LED lampanın üzərində “800 lm” yazılıbsa, bu o lampanın yaydığı ümumi işıq axınının 800 lümen olduğunu göstərir.

 Kandela (cd)

• Kandela — işıq mənbəyinin müəyyən istiqamətdə verdiyi işıq gücünün əsas SI vahididir.
• Bu vahid, standart bir işıq mənbəyinin müəyyən istiqamətə yaydığı intensivliyi ölçmək üçün istifadə olunur.
• Bir şamın təqribən 1 kandelaya bərabər olduğu deyilir.

 Lüks (lx)

• Lüks — səthə düşən işıq axınının miqdarını, yəni işıqlandırmanı ölçür.
• 1 lüks = 1 lümen / 1 kvadrat metr.
• Praktikada bu o deməkdir ki, əgər 1 lümenlik işıq 1 kv.m-lik səthə bərabər yayılırsa, bu səthdə işıqlandırma 1 lüks olur.

 Steradian (sr)

• Steradian — üçölçülü bucaq vahididir və işıq axınının yayılma istiqamətinin dərəcəsini ölçmək üçün istifadə olunur.
• 4π steradian — bütöv kürə səthinə bərabərdir.

 Fot və nits (nit, cd/m²)

• Fot (köhnə vahid) — əsasən Rusiya və Avropa məkanında istifadə olunub, indi əsasən lüks istifadə olunur.
• Nit — işıq intensivliyinin səthə görə ölçülməsi üçün (əsasən monitor və ekranlarda) istifadə olunur: 1 nit = 1 cd/m².

İşıq ölçü vahidlərinin bir-birindən fərqi

Lümen — ümumi işıq axınını göstərir, yəni lampanın “nə qədər işıq saçdığını” bildirir.
Kandela — mənbənin müəyyən bir istiqamətdə nə qədər parlaq olduğunu ölçür, “parlaqlığın intensivliyi” kimi başa düşülə bilər.
Lüks — konkret bir səthdə nə qədər işıqlandığını ölçür, “işıqlandırma səviyyəsi” kimi istifadə olunur.

Beləliklə:

• Otaqda lampanın yaydığı ümumi işığa lümen deyirik.
• Lampanın bir nöqtəyə (məsələn, iş stoluna) yaydığı intensiv işığa kandela deyirik.
• Stolun üzərinə düşən işıq axınının miqdarına isə lüks deyirik.

İşıq ölçü vahidlərinin praktik tətbiqləri

Ev və ofis işıqlandırması

Müasir lampaların və işıqlandırma cihazlarının üzərində lümen (lm) göstəricisi yazılır. Bu, istifadəçiyə lampanın nə qədər işıq verdiyini obyektiv şəkildə müqayisə etməyə imkan verir. Əgər əvvəllər “40 vatlıq lampa” ifadəsi daha çox işlədilirdisə, indi daha dəqiq müqayisə üçün “lumens” göstəricisinə baxmaq lazımdır.

• Otaq üçün optimal işıqlandırma: Məsələn, 15 kv.m-lik bir otaq üçün orta hesabla 200-300 lüks işıqlandırma lazımdır. Bu isə təxminən 3000-4000 lümenlik ümumi işıq axını tələb edir.
• Ofislər: Qanunvericiliyə görə, ofis masalarında minimum 300-500 lüks işıqlandırma təmin edilməlidir.

Fotoqrafiya və video çəkiliş

Peşəkar çəkilişdə işıq şiddətinin ölçülməsi üçün əsasən lüks (lx) və kandela (cd) istifadə olunur. Fotoqraflar işıq səviyyəsini ölçmək üçün “lux meter” cihazlarından istifadə edirlər. Əlavə olaraq, studiya lampalarının lümen dəyərləri çəkiliş keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərir.

Sənaye və tibb

İstehsalatda və xəstəxanalarda işıqlandırma tələbləri xüsusi standartlara əsaslanır. Məsələn, əməliyyat otaqlarında, laboratoriyalarda, montaj sexlərində daha yüksək lüks səviyyəsi tələb olunur. Sənayedə avtomatik robotların iş rejimi, təhlükəsizlik sistemləri üçün dəqiq işıq ölçü vahidlərinin hesablanması vacibdir.

Yol və küçə işıqlandırması

Küçə və yol işıqlandırmasında həm ümumi işıq axını (lümen), həm də səthdə işıqlandırma (lüks) əsas rol oynayır. Avropa və Azərbaycanda yol işıqlandırmasına dair standartlar mövcuddur, burada asfaltın, piyada keçidlərinin və yol nişanlarının düzgün işıqlandırılması üçün xüsusi lüks göstəriciləri nəzərdə tutulur.

Ekran və monitorlar

Televizor, kompüter monitoru, mobil telefon kimi ekranlarda “nit” vahidi daha çox istifadə olunur. Parlaqlıq səviyyəsinin yüksək olması günəş işığında da ekranı rahat görmək üçün vacibdir. Məsələn, müasir smartfonlarda 300-800 nit, bəzi professional monitorlarda 1000 nit və daha yüksək dəyərlər mövcuddur.

İşıq ölçü cihazları və üsulları

Lüksmetr (luxmeter) — işıq səviyyəsini (lüks) ölçən cihazdır.
Fotometr — ümumi işıq axınını (lümen), işıq şiddətini (kandela) və digər fotometrik dəyərləri ölçmək üçün istifadə olunan alətlərdir.
Spektrofotometr — işığın spektral tərkibini və dalğa uzunluqlarını dəqiq ölçə bilən cihazdır.

Bu cihazlar xüsusi laboratoriyalarda, sənaye müəssisələrində, foto-video studiyalarda, həmçinin gündəlik həyatda (məktəb, xəstəxana, ofis və s.) istifadə olunur.

İşıq ölçü vahidləri və beynəlxalq standartlar

Bütün işıq ölçü vahidləri Beynəlxalq Vahidlər Sistemi — SI (Système International d’Unités) çərçivəsində müəyyən olunub. Dünyada işıqlandırma ilə bağlı əsas normativləri “CIE” (Beynəlxalq İşıqlandırma Komissiyası) və “ISO” (Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı) tənzimləyir.

• Lümen (lm), Kandela (cd), Lüks (lx) — SI sisteminin əsas vahidləridir.
• Vat (W) — elektrik enerjisinin gücünü, amma işıq gücü ilə qarışdırılmamalıdır; yalnız işıq mənbələrinin elektrik sərfiyyatını göstərir.

İşıq ölçü vahidləri və gündəlik həyatda yanlış yanaşmalar

Çox vaxt insanlar “lampanın vatı nə qədərdirsə, işığı da o qədər güclüdür” düşünür. Bu, köhnə tip (volfram) lampalarda qismən doğru olsa da, müasir LED lampalar üçün yanlışdır. İndi əsas göstərici lümen (lm) dəyəridir, çünki fərqli texnologiyada lampalar eyni miqdarda vat sərf etsə də, fərqli miqdarda işıq verir.

Müqayisə cədvəli:

Buradan görünür ki, daha az enerji sərf edən LED lampa daha çox işıq verə bilər.

İşıq ölçü vahidlərinin tarixi və maraqlı faktlar

• Kandela — Latınca “şam” mənasını verir və ilk dəfə şamın işıq intensivliyinə görə standartlaşdırılıb.
• Lümen — Latınca “işıq” deməkdir, hər hansı bir işıq mənbəyinin verdiyi işığın ümumi miqdarını ölçmək üçün istifadə olunur.
• Ən parlaq süni işıq mənbələrindən biri lazer şüasıdır. Onun lümen və kandela göstəriciləri bəzən milyonlarla ölçülə bilər.
• Dünya üzrə bəzi şəhərlərdə gecə işıqlandırması üzrə xüsusi lüks limitləri müəyyənləşdirilib (məsələn, Parisi “İşıqlar şəhəri” adlandırırlar və burada küçə işıqlandırması yüksək standartlara cavab verir).

İşıq ölçü vahidlərindən düzgün istifadə üçün məsləhətlər

• Ev üçün lampa alarkən lümen göstəricisinə diqqət yetirin, yalnız vatla müqayisə etməyin.
• Uşaq otağı, oxu və iş yerlərində lüks səviyyəsi daha yüksək olmalıdır (ən azı 300-500 lüks).
• Fotoqrafiya və video üçün xüsusi işıqlandırma avadanlığı və lüksmetr alın, çünki doğru işıq uğurlu çəkiliyin əsas şərtidir.
• Ofis və istehsalatda işıqlandırma qanunvericiliyə uyğun seçilməlidir.
• Monitor və ekran alarkən nit göstəricisinə baxın — nə qədər yüksəkdirsə, parlaqlıq da bir o qədər yaxşıdır.

İşıq ölçü vahidləri — müasir elmin, texnikanın və gündəlik həyatımızın əvəzolunmaz hissəsidir. Lümen, kandela və lükskimi vahidlər işıqlandırmanın obyektiv ölçülməsi, keyfiyyətli və rahat şəraitin yaradılması üçün əsas göstəricilərdir. Onları düzgün başa düşmək və tətbiq etmək, enerji qənaəti, sağlamlıq və funksionallıq baxımından hər birimizin həyatında mühüm rol oynayır. Gələcəkdə işıq texnologiyalarının inkişafı ilə ölçü vahidləri və onların tətbiq imkanları daha da genişlənəcəkdir.

Ən Çox Verilən Suallar