İşkəncə sözü Azərbaycan dilində “fiziki və ya mənəvi əzab vermə, ağrı və ya iztirab çəkməyə məcbur etmə, insanı fiziki, psixoloji və ya emosional olaraq sındırmaq, cəzalandırmaq və ya məcbur etdirmək məqsədilə tətbiq olunan zorakılıq və qeyri-insani rəftar” mənasında işlədilir. Bu söz, həm gündəlik danışıqda, həm də hüquqi terminologiyada özünəməxsus yer tutur. İşkəncə həm fərdi, həm də ictimai münasibətlərdə qəbulolunmaz, qadağan olunan və insan hüquqlarını pozan bir hərəkət kimi tanınır.
Etimoloji baxımdan “işkəncə” sözünün kökü fars və ərəb dillərindən gəlir. Qədim dövrlərdə “əşkan” (əzab, iztirab) və “əzab vermək” mənasında istifadə olunub. Zamanla fonetik dəyişikliklərlə Azərbaycan dilində “işkəncə” formasında sabitləşib. Hazırda bu söz yalnız bir hərəkət, hadisə və ya vəziyyətin təsviri kimi deyil, həm də hüquqi, etik və sosial problemlərin təhlilində əsas anlayışlardan biri kimi çıxış edir.
İşkəncə Anlayışının Tarixi
İnsan cəmiyyətinin tarixi boyunca işkəncə müxtəlif formalarda mövcud olub. Qədim və orta əsrlərdə cəza və ya istintaq vasitəsi kimi tətbiq olunan işkəncə metodu, xüsusilə dövlət idarəçiliyində, məhkəmə sistemlərində və dini inkvizisiyalarda geniş yayılmışdı. O dövrlərdə işkəncə, şübhəli şəxsin etiraf etməsi və ya cəzalandırılması məqsədilə sistemli şəkildə istifadə olunurdu.
Tarix boyu müxtəlif xalqların hüquq sistemlərində işkəncə həm qanuni, həm də qeyri-qanuni formada tətbiq edilib. Antik Roma, Qədim Yunanıstan, Misir və Çin kimi sivilizasiyalarda işkəncə hüquqi prosedurun tərkib hissəsi sayılırdı. Orta əsrlər Avropasında isə inkvizisiya məhkəmələri işkəncəni ən çox istifadə edən strukturlardan idi. Tədricən insan hüquqları ideyalarının inkişafı, elmi və etik baxışların dəyişməsi ilə işkəncə qlobal səviyyədə qadağan edilməyə başladı.
Hüquqi Aspektlər: İşkəncənin Qanunvericilikdə Yeri
Müasir dünyada işkəncə beynəlxalq hüquqda, həmçinin Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində qəti qadağan olunur. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) “İşkəncəyə və digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftar və ya cəzaya qarşı” Konvensiyası bütün dövlətlər üçün işkəncənin qadağan edilməsini təsbit edir. Konvensiyanın müddəalarına görə, heç bir fövqəladə şəraitdə, hətta müharibə zamanı belə, işkəncə və qeyri-insani rəftar əsaslandırıla bilməz.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında və Cinayət Məcəlləsində də işkəncə və qeyri-insani rəftar tamamilə qadağan olunur. Konstitusiyanın 46-cı maddəsində deyilir: “Heç kəsə işgəncə verilə bilməz, insan ləyaqətini alçaldan rəftara və ya cəzaya məruz qoyula bilməz.” Cinayət Məcəlləsinin müvafiq maddələri işkəncə törədən şəxslər üçün ciddi cəza tədbirləri nəzərdə tutur.
İşkəncə Növləri və Forması
İşkəncə yalnız fiziki zorakılıq və əzab verməklə məhdudlaşmır. Müasir hüquqşünaslıqda və psixologiyada işkəncə müxtəlif formalara bölünür:
- Fiziki işkəncə: İnsan bədəninə bilavasitə ağrı və əzab vermə (döymə, yanıq, sümüklərin qırılması, elektrik şoku və s.).
- Psixoloji işkəncə: Ruh və psixikaya təsir edən metodlar (təhdid, alçaltma, yuxusuzluq, təcrid, qorxutma və s.).
- Emosional işkəncə: Şəxsi ləyaqətin, şərəfin təhqiri, təcrid, ailə və yaxınlarla əlaqənin məhdudlaşdırılması.
- Cinsi işkəncə: Cinsi zorakılıq və ya təhdid, insanın cinsi toxunulmazlığına müdaxilə.
- İqtisadi işkəncə: Maddi imkansızlıq və ya əsas ehtiyacların təmin olunmaması vasitəsilə həyata keçirilən təzyiq formaları.
Bütün bu formalar insan hüquqlarının pozulması kimi qiymətləndirilir və istənilən halda qanunsuz hesab edilir.
Beynəlxalq Konvensiyalar və İnsan Hüquqları
İşkəncənin qadağan olunması insan hüquqlarının qorunmasında prioritet məsələlərdən biridir. BMT-nin 1984-cü ildə qəbul etdiyi “İşkəncəyə Qarşı Konvensiya”ya görə, üzv dövlətlər işkəncənin qarşısını almaq və günahkarları məsuliyyətə cəlb etmək üçün hüquqi və institusional mexanizmlər yaratmalıdırlar. Konvensiyanın əsas məqsədi insan ləyaqətinin qorunması, ədalətli mühakimə və azadlıq hüququnun təmin edilməsidir.
Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası və Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi də işkəncə hallarını xüsusi diqqətdə saxlayır. Konvensiyanın 3-cü maddəsində işkəncə, qeyri-insani və ləyaqəti alçaldan rəftar və cəza qadağan edilir. Həmçinin, müxtəlif regional və milli qeyri-hökumət təşkilatları (QHT-lər) işkəncə qurbanlarının müdafiəsi, reabilitasiyası və hüquqlarının bərpası üçün fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan Cəmiyyətində İşkəncə Məsələsi
Azərbaycanda işkəncə və qeyri-insani rəftar halları əsasən hüquq-mühafizə orqanlarında və penitensiar müəssisələrdə baş verə bilər. Hüquqi mexanizmlər və dövlət nəzarəti bu cür halların qarşısını almağa yönəlib. Əlavə olaraq, vətəndaş cəmiyyəti və beynəlxalq təşkilatlar işkəncə faktlarının aşkarlanması, araşdırılması və qurbanların müdafiəsi istiqamətində fəal iş aparırlar.
Qanunvericiliyin sərtliyi və hüquq-mühafizə orqanlarının təkmilləşdirilməsi işkəncənin minimuma endirilməsinə kömək etsə də, bəzi hallarda insan hüquqlarının pozulması barədə şikayətlər hələ də mövcuddur. QHT-lərin, Ombudsman Aparatının, habelə jurnalistlərin bu sahədə rolu və ictimai nəzarət gücləndirilməkdə davam edir.
İşkəncə və Psixoloji Təsirlər
İşkəncə qurbanlarının ən ağır problemlərindən biri uzunmüddətli psixoloji və sosial travmalardır. Fiziki əzab bir müddət sonra sağalsa da, psixoloji izlər illərlə davam edə bilər. İşgəncəyə məruz qalan insanlarda depressiya, posttravmatik stress pozuntusu (PTSP), qorxu, sosial təcrid, özünə inamsızlıq və hətta intihara meyillilik müşahidə oluna bilər. Qurbanların bərpası üçün psixoloq, psixiatr, sosial işçi və hüquqşünas dəstəyi zəruridir.
Qarşısı alınmayan işkəncə halları təkcə fərdi deyil, həm də ictimai mühitə mənfi təsir edir. Toplumda etibarsızlıq, qorxu və narahatlıq atmosferi yaradır, vətəndaşların hüquq-mühafizə orqanlarına inamını sarsıdır.
İşkəncənin Qarşısının Alınması: Profilaktika və Maarifləndirmə
İşkəncənin kökündən aradan qaldırılması üçün dövlətin, vətəndaş cəmiyyətinin və beynəlxalq təşkilatların birgə fəaliyyəti vacibdir. Bunun üçün aşağıdakı istiqamətlərdə iş aparılır:
- Hüquq-mühafizə orqanlarının işçilərinin maarifləndirilməsi və etik kodekslərin tətbiqi
- Müstəqil ictimai nəzarət və Ombudsman institutunun səmərəli fəaliyyəti
- Qurbanların reabilitasiyası üçün dövlət və qeyri-dövlət dəstəyi
- Hüquqi və psixoloji yardım xidmətlərinin gücləndirilməsi
- Media və ictimaiyyətin məlumatlandırılması, insan hüquqlarının təbliği
Bu addımlar işkəncə hallarının qarşısını almağa və cəmiyyətin sağlam inkişafına şərait yaradır.
İşkəncə və Azərbaycan Dilində Yazılış
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarına görə sözün düzgün yazılışı “işkəncə” şəklindədir. Sözün səhv yazılışlarına (məsələn, “işgəncə”, “işkence”) rast gəlinə bilər, lakin normativ formada yalnız “işkəncə” qəbul olunur. Ədəbiyyatda, rəsmi sənədlərdə, qanunvericilik aktlarında və hüquqi terminologiyada da məhz bu forma istifadə edilir.
Dilçilik nöqteyi-nəzərindən işkəncə sözü həm isim (işkəncə vermək, işkəncəyə məruz qalmaq), həm də fel (işkəncələndi) kimi işlədilə bilər. Azərbaycan dilində bu söz qətiyyətli mənfi çalarda, insan hüquqlarına zidd hərəkətləri ifadə etmək üçün istifadə edilir.
Mədəniyyətdə və Ədəbiyyatda İşkəncə Mövzusu
İşkəncə mövzusu Azərbaycan ədəbiyyatında və incəsənətində də geniş yer alıb. Xüsusən, müharibələr, siyasi repressiyalar və totalitar rejim dövrləri haqqında yazılmış əsərlərdə işkəncə səhnələri real həyatın bir hissəsi kimi təsvir edilib. Bu cür əsərlər insan ruhunun sarsıdılması, hüquqların tapdanması və ədalətsizliyin təsviri baxımından mühüm rol oynayır. Mədəni irsdə işkəncə həm də insan ləyaqətinin müdafiəsi, azadlıq uğrunda mübarizə və hüquqi şüurun formalaşmasında güclü simvoldur.
İşkəncə sözü Azərbaycan dilində və cəmiyyətində dərin mənəvi və hüquqi məna daşıyır. Onun tarixə, hüquqa, insan psixologiyasına və mədəniyyətə təsiri çoxşaxəlidir. Müasir dünyada işkəncənin hər hansı formada tətbiqi insan hüquqlarının kobud şəkildə pozulması sayılır və bütün sivil cəmiyyətlərdə qətiyyətlə pislənir. Hüquqi mexanizmlərin gücləndirilməsi, ictimai nəzarətin artırılması və humanitar dəyərlərin təbliği işkəncənin qarşısının alınmasında həlledici rol oynayır. Hər bir insan ləyaqətli və işkəncədən azad cəmiyyətdə yaşamaq hüququna malikdir.
Ən Çox Verilən Suallar
1.İşkəncə nədir?
İşkəncə insanın fiziki və ya mənəvi əzab çəkməsinə, ağrı və iztirab içində qalmasına səbəb olan, zorakılıq və qeyri-insani rəftar vasitəsilə tətbiq olunan hərəkətdir.
2.İşkəncə hansı formalarda olur?
İşkəncə fiziki, psixoloji, emosional, cinsi və iqtisadi formalarla həyata keçirilə bilər. Bütün bu növlər insan hüquqlarının pozulmasıdır.
3.İşkəncə beynəlxalq hüquqda necə tənzimlənir?
BMT və digər beynəlxalq təşkilatların konvensiyalarına əsasən, işkəncə qəti qadağan olunub və heç bir halda əsaslandırıla bilməz.
4.Azərbaycanda işkəncə qadağası necə təmin edilir?
Azərbaycan qanunvericiliyi və Konstitusiyası işkəncə və qeyri-insani rəftarı tam qadağan edir, bu cür hallara yol verənlər cinayət məsuliyyəti daşıyırlar.
5.İşkəncə qurbanlarına hansı yardım göstərilir?
Qurbanlara psixoloji, tibbi və hüquqi yardım göstərilir. Dövlət və qeyri-dövlət təşkilatları onların bərpası və reabilitasiyası üçün xüsusi proqramlar həyata keçirir.
6.İşkəncə halları necə aşkarlanır?
İşkəncə halları adətən Ombudsman, hüquq-mühafizə orqanları, QHT-lər və medianın araşdırmaları nəticəsində üzə çıxarılır və ictimai nəzarətə alınır.
7.İşkəncə törədənlərə hansı cəzalar verilir?
İşkəncə törədən şəxslər Azərbaycan Cinayət Məcəlləsinə uyğun olaraq azadlıqdan məhrumetmə, vəzifədən uzaqlaşdırma və digər cəzalar alırlar.
8.İşkəncə halları daha çox harada baş verir?
Dünya miqyasında işkəncə əsasən müharibə zonalarında, avtoritar rejimlərdə və həbsxanalarda daha çox müşahidə olunur.
9.İşkəncəyə məruz qalanların hüquqları nələrdir?
İşkəncəyə məruz qalanlar hüquqi müdafiə, tibbi yardım, reabilitasiya və kompensasiya almaq hüququna malikdirlər.
10.İşkəncə sözünün düzgün yazılışı necədir?
Azərbaycan dilinin qaydalarına görə bu sözün düzgün yazılışı “işkəncə” şəklindədir və normativ formada yalnız bu variant qəbul olunur.
