İskənə aləti insan sivilizasiyasının inkişafında mühüm rol oynamış, həm ən qədim dövrlərdən, həm də müasir sənayedə və məişətdə əvəzsiz funksiyalara malik olmuşdur. Bu alət əsasən müxtəlif materiallardan hazırlanan detalların, iş parçasının və ya konstruksiya elementlərinin etibarlı şəkildə bərkidilməsi, emal, montaj, qaynaq, bərpa və təmir işləri zamanı möhkəm və sabit tutulması üçün istifadə edilir. İskənə ənənəvi sənətkarlıqdan tutmuş müasir zavod istehsalına qədər geniş tətbiq olunur. Onun texniki strukturu və təkmilləşməsi sənaye inqilabından əvvəl formalaşıb və inkişaf etdikcə bir çox fərqli növləri yaranıb. Azərbaycanda ustalar və ev istifadəçiləri üçün iskənə həm gündəlik təmir prosesində, həm də peşəkar sexlərdə işlədilən ən vacib alətlərdən biri hesab olunur. Əl əməyinin və mexaniki proseslərin keyfiyyətli icrasında iskənənin düzgün seçimi və istifadəsi istehsal səmərəliliyinə və təhlükəsizliyə birbaşa təsir edir.
Tarixi köklər və iskənənin inkişaf mərhələləri
İskənənin tarixi çox qədimdir və onun ilkin formaları hələ antik dövrdə, misir, yunan və roma sənətkarlarının işində tapılmışdır. Qədim alətlərdə sadə presləmə və ya sıxma mexanizmləri istifadə olunub, lakin zamanla bu alət bərkidici vint, hərəkətli və sabit çənələr, tutacaq və baza elementləri ilə təkmilləşib. Sənaye inqilabı dövründə, xüsusilə dəmir və poladın geniş tətbiqindən sonra, dəzgah iskənəsi, stolüstü və boru iskənəsi, universal və tez sıxma modelləri meydana çıxıb. Sovet dövründə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən zavod və emalatxanalarda yerli və rus istehsalı olan stasionar və portativ iskənələr əsas alətlərdən hesab olunurdu. Müasir dövrdə isə Avropa, Türkiyə, Çin və digər ölkələrin istehsalçıları tərəfindən təqdim olunan çoxsaylı innovativ modellər bazarda üstünlük təşkil edir. Hazırda Azərbaycanda həm sənaye, həm də məişət istifadəçiləri üçün müxtəlif növ və ölçülü iskənələr rahatlıqla əldə edilə bilər.
İskənənin quruluşu və əsas iş prinsipi
Tipik iskənə gövdə (əsas baza), sabit və hərəkətli çənələr, bərkidici vint və ya mexanizm, bəzi modellərdə isə döndürmə bazası və əlavə kilidləmə mexanizmlərindən ibarətdir. Çənələr metal, bəzən isə rezin və ya plastik materialdan hazırlanır, onların səthi dişli olur ki, bərkidilən detalın sürüşməsinin qarşısı alınsın və zərər görməsin. Sabit çənə gövdəyə birləşdirilib, hərəkətli çənə isə vint və tutacaq vasitəsilə detalı sıxır. Vint çevrildikcə çənələr yaxınlaşır və detalı sabit tutur. Bəzi müasir modellərdə tez sıxma və sərbəst buraxma düyməsi də mövcuddur ki, bu da vaxta və əməyə qənaət edir. İskənənin ölçüsü və sıxma gücü seçiləcək işin tipinə uyğunlaşdırılır: məişət üçün 50-100 mm, sənaye və peşəkar istifadə üçün isə 120-300 mm-lik çənə genişliyi seçilir. Çənələrin dəyişən və fırlanan baza üzərində yerləşməsi çətin formalı və böyük ölçülü detalların işlənməsini asanlaşdırır.
Azərbaycanda iskənənin sənaye və məişət istifadəsi
Azərbaycanda iskənə aləti avtomobil təmiri, metal və ağac emalı, boru montajı, bərpa, elektrik və məişət təmiri, hətta zərgərlik kimi sahələrdə geniş istifadə edilir. Sənaye müəssisələrində, maşınqayırma zavodlarında, peşə məktəblərində, dülgər və dəmirçi emalatxanalarında, eləcə də məişət şəraitində ən çox rast gəlinən alətlərdən biridir. Bakı, Sumqayıt və Gəncə kimi şəhərlərdə, həmçinin regionlardakı peşəkar və yarı-peşəkar ustalar iş zamanı ən çox əl və dəzgah iskənələrindən istifadə edirlər. İskənənin düzgün quraşdırılması və möhkəm səth üzərində sabit saxlanması, əməyin təhlükəsizliyi baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Peşə tədrisində tələbələrə iskənənin seçilməsi, montajı, texniki qulluq və təhlükəsiz istifadəsi üzrə dərslər keçirilir.
İskənə növləri və onların texniki fərqləri
İskənə növləri təyinatına, konstruksiyasına və istifadə məqsədinə görə fərqlənir. Ən geniş yayılmış modellər arasında stolüstü (dəzgah) iskənəsi, əl iskənəsi, boru iskənəsi, tezsıxma iskənəsi, künc və universal modellər qeyd olunur. Stolüstü və ya dəzgah iskənəsi əsasən ağır və böyük ölçülü iş parçalarının emalı üçün nəzərdə tutulub. Onun əsas üstünlüyü yüksək sıxma gücü və sabitlikdir. Əl iskənələri isə kiçik, yüngül və tez dəyişən detallarla iş üçün uyğundur. Boru iskənələri adətən santexnika və boru montajı sahəsində, künc və universal iskənələr isə qeyri-standart formalı detalların tutulması üçün istifadə edilir. Müasir bazarda maqnitli, fırlanan, rezin çənəli, müxtəlifölçülü və xüsusi məqsədli iskənə modelləri də təqdim olunur.
İskənənin seçilməsi, alınması və istismarı
Azərbaycanda iskənə seçərkən alətin keyfiyyətinə, istehsalçıya, sıxma gücünə, çənə genişliyinə, materialına və zəmanət xidmətinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bazarda “Stanley”, “Makita”, “Gross”, “Yato”, “Tolsen”, “Aztools” və digər tanınmış brendlərin məhsulları üstünlük təşkil edir. Qiymət aralığı istifadə növü, ölçü və əlavə imkanlardan asılı olaraq dəyişir: məişət modelləri üçün 30-80 manat, sənaye üçün isə 100-300 manat arasında dəyişə bilər. İskənədən istifadə zamanı əsas qayda mexanizmin və çənələrin tam işlək vəziyyətdə olmasını yoxlamaq, güclü sıxma zamanı materialı zədələməmək, çənələrin səthini təmiz və yağlı saxlamaqdır. Qırılmış, paslanmış və ya nasaz iskənə ilə işləmək qəza riskini artırır.
İskənənin təhlükəsizliyi və texniki qulluq qaydaları
İskənənin təhlükəsiz istifadəsi üçün ilk növbədə onu bərk, hərəkətsiz səthə, tercihen iş dəzgahına quraşdırmaq lazımdır. İşdən əvvəl çənələrin vəziyyətini, vint və tutacağın işləkliyini yoxlamaq vacibdir. Əgər detallar zərif və ya boyalıdırsa, rezin və ya plastik qoruyucu qoyulması tövsiyə edilir. Sıxma zamanı gücdən artıq istifadə etmək həm detalı, həm də alətin özünü sıradan çıxara bilər. Emalatxana və zavodlarda iskənələrin texniki baxışı, yağlanması və lazım gəldikdə ehtiyat hissələrinin dəyişdirilməsi üçün xüsusi qaydalar mövcuddur. Məişətdə isə işdən sonra iskənəni nəm və çirklənmiş halda saxlamamaq, pasdan qorumaq, uşaqlardan uzaq saxlamaq lazımdır.
Azərbaycan bazarında iskənənin yeri və inkişaf perspektivləri
Ölkədə sənaye və tikinti sektorunun inkişafı, peşə təhsilinin gücləndirilməsi, məişət işlərinin və fərdi ustalığın populyarlaşması iskənə alətinin aktuallığını artırır. Yerli və xarici istehsalçılar, satış və servis şəbəkələri bu alətin keyfiyyətli və əlçatan şəkildə təmin edilməsini bazar üçün prioritet hesab edir. Bəzi yerli müəssisələr yüksək davamlı poladdan, xüsusi texnologiyalarla yeni model iskənələr istehsal edir və regional bazarda tanınmağa başlayır. Eyni zamanda, innovativ və çoxfunksiyalı iskənə modellərinə, asan quraşdırılan və istifadəsi rahat olan variantlara da maraq artır. Tədris müəssisələrində və peşə məktəblərində iskənənin konstruksiyası və praktikası mütləq öyrədilir, gənclər əmək bazarına çıxanda peşəkar avadanlıqdan istifadə bacarıqlarına malik olurlar. Bütün bu amillər Azərbaycanda iskənənin əhəmiyyətini və tələbini yaxın illərdə daha da artıracaq.
İskənə aləti sənaye, təmir, emal və gündəlik məişətdə etibarlı işçi, dəqiq ustalıq və təhlükəsiz əməyin simvoludur. Bu alətin düzgün seçilməsi, istismarı və texniki qulluq qaydalarına riayət olunması istənilən işi asanlaşdırır, məhsuldarlığı və işin keyfiyyətini artırır. Azərbaycanda iskənənin tarixi, növləri, istifadə imkanları və müasir bazardakı rolu onu hər bir emalatxananın və usta dəstinin vacib tərkibinə çevirir. İskənənin inkişafı, yeni texnologiyaların tətbiqi və təhsil sistemindəki rolu ölkənin texniki bacarıq səviyyəsinə də müsbət təsir göstərir.
