İsrail dövləti müasir Yaxın Şərq regionunda siyasi, iqtisadi və mədəni baxımdan ən önəmli ölkələrdən biridir. Bu dövlətin əhalisi özünəməxsus demoqrafik tərkibi və çoxsahəli sosial inkişafı ilə fərqlənir. İsrailin əhalisinin formalaşması minilliklər boyunca müxtəlif miqrasiya dalğaları, dini və etnik müxtəliflik, regional qarşıdurmalar və qlobal siyasi dəyişikliklərlə sıx bağlıdır. Tarix boyu Yəhudilərin, müsəlmanların, xristianların və digər azsaylı icmaların yaşadığı bu torpaqlar, XX əsrdə İsrail dövlətinin qurulması ilə tamamilə yeni bir demoqrafik və siyasi müstəviyə qədəm qoyub. XX əsrin ortalarından etibarən İsrailə olan miqrasiya axını əhalinin sürətli artımına və struktur dəyişikliklərinə səbəb olub. Eyni zamanda, ölkənin əhalisinin sosial-iqtisadi həyatı, təhsil səviyyəsi, mədəni həyat tərzi və əmək bazarı, digər Yaxın Şərq ölkələrindən ciddi şəkildə fərqlənir. İsraildə əhali məsələləri təkcə statistik göstəricilərlə deyil, həm də ölkənin daxili və xarici siyasətində strateji yer tutur. Müxtəlif demoqrafik qrupların ölkədəki sayı, payı və rolu, iqtisadi inkişaf, təhlükəsizlik və milli kimlik məsələləri ilə birbaşa bağlıdır. Bu baxımdan, İsrailin əhalisi təkcə bir dövlətin statistikası deyil, həm də regionun gələcəyi üçün vacib amildir.
Tarixi demoqrafiya: Əhalinin formalaşma mərhələləri
İsrail əhalisinin formalaşması prosesi, tarix boyu Yaxın Şərqdə baş vermiş köçlər, müharibələr, etnik və dini dəyişikliklərlə sıx bağlıdır. Qədim dövrlərdə bölgədə yaşayan yəhudi icması müxtəlif imperiyaların – xüsusilə Babil, Roma və Osmanlı İmperiyalarının işğal və deportasiyaları nəticəsində dünyaya səpələnmişdi. Lakin yəhudi xalqı arasında vətənə qayıdış arzusu həmişə yaşayıb. XIX əsrdə Sionist hərəkatın güclənməsi nəticəsində Avropa, Rusiya və digər bölgələrdən Yaxın Şərqə, xüsusilə Fələstin torpaqlarına yəhudi köçləri başladı. 1882-ci ildən 1948-ci ilə qədər baş verən beş əsas immiqrasiya dalğası (aliyot) İsrail əhalisinin əsasını qoydu. 1948-ci ildə İsrail dövlətinin elanından sonra, Şərqi Avropa, Sovet İttifaqı, Ərəb ölkələri və digər yerlərdən yüz minlərlə yəhudi yeni qurulan ölkəyə axın etdi. Bu köç dalğaları, yəhudilərlə yanaşı, bölgədə yaşayan fələstinlilərin və digər azsaylı icmaların demoqrafik durumuna da təsir göstərdi. 1948-ci ildə ərəb-İsrail müharibəsi nəticəsində bir milyondan artıq fələstinli qaçqın vəziyyətinə düşdü, nəticədə ölkə əhalisinin etnik və dini strukturu tamamilə dəyişdi. XX əsrin ikinci yarısında İsrailə Efiopiyadan, Hindistandan, İraqdakı, İran və digər ölkələrdəki yəhudi icmalarından minlərlə insan köç etdi. Eyni zamanda, SSRİ-nin dağılması nəticəsində minlərlə rusiyalı yəhudi də İsrailə miqrasiya etdi. Beləliklə, İsrailin müasir əhalisi, həm köklü yerli sakinlərdən, həm də müxtəlif qitələrdən gəlmiş yeni miqrant nəsillərdən ibarət oldu.
Müasir əhali statistikası: Rəqəmlər və demoqrafik struktur
2024-cü ilin rəsmi statistikasına əsasən İsrailin ümumi əhalisi təxminən 9,8 milyon nəfərə çatır. Bu göstəriciyə həm Yəhudi dövlətinin vətəndaşları, həm də Fələstin ərazilərində yaşayan bəzi qeyri-İsrail vətəndaşları daxildir. Ümumi əhalinin təxminən 73 faizi yəhudilər, 21 faizi ərəb-müsəlmanlar, 2 faizi ərəb-xristianlar və druzlar, digər hissəsi isə müxtəlif dini və etnik azlıqlardır. Son illərdə İsraildə əhali artımı əsasən təbii doğum səviyyəsi və miqrasiya axını ilə bağlıdır. Əhali artım tempi təqribən 1,7-2,0 faiz civarındadır ki, bu, inkişaf etmiş ölkələr üçün yüksək göstərici hesab olunur. İllik doğulanların sayı və ölüm səviyyəsi arasındakı fərq İsrailin demoqrafik piramidasının gənc yaş qrupunun üstünlük təşkil etməsinə səbəb olub. Ölkədə orta yaş səviyyəsi 30-32 yaş arasında dəyişir. İsrail şəhərlərində əhali sıxlığı xüsusilə Tel-Əviv, Hayfa, Qüds kimi şəhərlərdə daha yüksəkdir. Qüds şəhəri, həm yəhudi, həm də ərəb icmalarının ən sıx yaşadığı ərazidir. Bu şəhərin əhalisi 1 milyon nəfərdən çoxdur və burada yəhudi və ərəb icmaları arasında nisbət 60/40 faiz civarındadır. Aşağıdakı cədvəldə İsrailin əsas şəhərləri üzrə əhali sayını görə bilərsiniz:
| Şəhər | Əhali sayı (2024) | Əhalinin etnik tərkibi |
|---|---|---|
| Qüds | 1,004,000 | Yəhudilər, Ərəb-müsəlmanlar, xristianlar |
| Tel-Əviv | 470,000 | Yəhudilər, kiçik ərəb və digər azlıqlar |
| Hayfa | 285,000 | Yəhudilər, ərəb xristianlar, druzlar |
| Beer-Şeva | 225,000 | Yəhudilər, bədəvilər |
| Netanya | 220,000 | Yəhudilər, rusdilli icmalar |
Etnik və dini müxtəliflik: İsraildə milli azlıqlar
İsrail əhalisinin ən diqqətçəkən xüsusiyyətlərindən biri onun çoxsaylı etnik və dini qruplardan ibarət olmasıdır. Əhalinin əsas hissəsini təşkil edən yəhudilər öz daxilində də müxtəlifdirlər: Aşkenaz (Avropa mənşəli yəhudilər), Sefard (İspaniya və Portuqaliya mənşəli), Mizrahi (Şərqi yəhudilər), Efiopiya və digər icmalar mövcuddur. Hər icma öz adət-ənənəsi, dili və mədəni xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Ərəb əhalisi isə əsasən müsəlmanlardan ibarətdir, lakin ölkədə əhəmiyyətli sayda ərəb xristianlar və druz icması da var. Ərəb icmasının böyük hissəsi İsrail vətəndaşı kimi ölkənin müxtəlif şəhər və kəndlərində, xüsusilə Qaliley, Necef və Haifa bölgələrində məskunlaşıb. Drizilər əsasən şimal bölgəsində – Qaliley və Kərməl dağlıq rayonlarında yaşayırlar. İsraildə həmçinin çərkəzlər, ermənilər, samaritanlar və digər azsaylı icmalar da yaşayır. İsrail dövləti öz Konstitusiyasında müxtəlif dini və etnik azlıqların hüquqlarını qorumağı və mədəniyyətlərini inkişaf etdirməyi öz üzərinə götürüb.
İsraildə miqrasiya: Əhali artımında xarici təsirlər
İsrailin əhalisinin artmasında miqrasiya xüsusi rol oynayır. Dövlətin qurulmasından bu günə qədər milyonlarla insan İsrailə köç edib. Yəhudi miqrasiyası (aliyot) dövrünün hər bir mərhələsi ölkənin sosial, iqtisadi və mədəni həyatına böyük təsir göstərib. 1948-1951-ci illərdə Şərqi Avropa və Ərəb ölkələrindən gələn yəhudilər, 1970-1980-ci illərdə SSRİ və Şərqi Avropadan köç edənlər, 1990-cı illərdə isə postsovet ölkələrindən olan yəhudi miqrasiyası sayəsində İsrailin əhalisi sürətlə artıb və beynəlxalq miqrasiya ölkədə çoxmillətli cəmiyyətin əsasını qoyub. Həmçinin Efiopiyadan (Falasha yəhudiləri), Hindistandan, ABŞ və Latın Amerikası ölkələrindən də əhəmiyyətli sayda yəhudi miqrant gəlib. Müxtəlif köç dalğaları nəticəsində yəhudi əhalisi bir neçə nəsil ərzində öz ölkəsində çoxmillətli, çoxdilli, fərqli mədəni və dini dəyərlərə malik cəmiyyətə çevrilib. Miqrasiyanın intensivliyi ölkədə yeni məhəllələrin salınmasına, əmək bazarının genişlənməsinə və təhsil sektorunda yeni prioritetlərin yaranmasına səbəb olub. Eyni zamanda, ərəb əhalisinin miqrasiyası və təbii artımı da ölkənin demoqrafik balansında önəmli yer tutur.
İsraildə təhsil və universitetlər: Əhalinin savad səviyyəsi
İsrail təhsil sistemi Orta Şərqdə və dünyada ən inkişaf etmişlərdən sayılır. Əhali arasında savad səviyyəsi 97 faizdən çoxdur. İsraildə təhsil məktəbəqədər, orta, peşə və ali olmaqla bir neçə pilləyə bölünür. Ali təhsil sistemi dövlət və özəl universitetlər, eləcə də texniki kolleclər və institutlardan ibarətdir. İsrail universitetləri, xüsusilə Qüds Yəhudi Universiteti, Tel-Əviv Universiteti, Technion – İsrail Texnologiya İnstitutu, Ben-Qurion Universiteti, Bar-İlan Universiteti, Hayfa Universiteti, son illərdə beynəlxalq reytinqlərdə yüksək yerlər tutur. Ali təhsil müəssisələrinin əhalinin elmi səviyyəsinə və iqtisadi inkişafına təsiri böyükdür. İsraildə ali təhsil haqqı orta hesabla illik 3 500-15 000 ABŞ dolları arasında dəyişir. Qüds Yəhudi Universitetində bakalavr proqramlarının illik qiyməti 4 200-6 000 ABŞ dolları civarındadır. Texniki və mühəndislik ixtisaslarında təhsil haqqı 7 000-12 000 ABŞ dolları arası dəyişir. Xarici tələbələr üçün isə bu məbləğ daha yüksək ola bilər. Ali təhsilin geniş yayılması ölkədə innovasiyaların, startapların və yüksək texnologiyaların inkişafına şərait yaradır. Həmçinin əhali arasında yüksək təhsil səviyyəsi İsrailin cəmiyyətində sosial status və əmək bazarında fərqlənmə üçün əsas meyarlardan biri sayılır.
| Universitet | İllik təhsil haqqı (dollar) | Tələbə sayı | Əsas ixtisaslar |
|---|---|---|---|
| Qüds Yəhudi Universiteti | 4 200-6 000 | 23 000 | Humanitar, texniki, tibb |
| Tel-Əviv Universiteti | 4 500-10 000 | 30 000 | İqtisadiyyat, texnologiya |
| Technion | 7 000-12 000 | 14 000 | Mühəndislik, texniki |
| Bar-İlan Universiteti | 3 500-7 500 | 20 000 | Hüquq, riyaziyyat |
| Ben-Qurion Universiteti | 4 500-9 000 | 20 000 | Tibb, biologiya |
Əmək bazarı və iqtisadi fəaliyyət: Əhalinin məşğulluğu
İsrailin əmək bazarı yüksək texnologiya, elm, tədqiqat və xidmət sektorunda sürətli inkişafla xarakterizə olunur. Əhalinin böyük hissəsi iqtisadi cəhətdən fəaldır və işsizlik səviyyəsi son illərdə 4-5 faiz civarında dəyişir. Kənd təsərrüfatı, sənaye və tikinti kimi ənənəvi sektorlar ölkənin ümumi iqtisadiyyatında az paya malik olsa da, yüksək texnoloji sahələr – proqram təminatı, biotexnologiya, səhiyyə, kiber təhlükəsizlik və hərbi sənaye – əsas gəlir mənbəyi hesab edilir. İşçi qüvvəsinin 92 faizi şəhər yerlərində yaşayır və çalışır. İsrailin əmək bazarında qadınların iştirak səviyyəsi sürətlə artır; qadınların əmək bazarında payı 58 faizə yaxındır. Ərəb icmasında isə qadınların məşğulluq göstəriciləri nisbətən aşağıdır, lakin son illərdə bu sahədə müsbət dinamika müşahidə olunur. Əmək bazarında yüksək təhsilli gənclərin sayı da artmaqdadır. İsrail iqtisadiyyatının əsas xüsusiyyəti qlobal bazara inteqrasiya olunması və ixrac yönümlü sənayelərin inkişafıdır. İşsizlik səviyyəsinin aşağı olması və əmək bazarının elastikliyi əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə, rifahın artmasına səbəb olur.
Şəhər və kənd əhalisinin nisbəti: Urbanizasiya prosesi
İsraildə urbanizasiya səviyyəsi çox yüksəkdir; əhalinin 93 faizi şəhərlərdə yaşayır. Kənd yerlərində yaşayanlar əsasən kənd təsərrüfatı, balıqçılıq, heyvandarlıq və bəzi sənaye sahələrində çalışırlar. Əhalinin urbanizasiya prosesi, əsasən, ölkənin mərkəz və sahil şəhərlərində – Tel-Əviv, Qüds, Hayfa və digər iri şəhərlərdə cəmləşməsinə səbəb olub. Şəhərlərdə həyat səviyyəsi, infrastrukturun inkişafı, səhiyyə və təhsil imkanları daha yüksəkdir. Kənd yerlərində isə həyat səviyyəsi, xidmətlərin əlçatanlığı, məşğulluq imkanları nisbətən aşağı olsa da, son illərdə dövlət tərəfindən kənd təsərrüfatı, ekologiya və infrastruktur layihələrinə investisiyalar artırılıb. Ərəb kəndlərində isə sosial inkişaf layihələrinin həyata keçirilməsi prioritet sayılır. İsraildə şəhər və kənd əhalisinin nisbəti aşağıdakı cədvəldə əks olunur:
| İllər | Şəhər əhalisi (%) | Kənd əhalisi (%) |
|---|---|---|
| 1980 | 86 | 14 |
| 2000 | 90 | 10 |
| 2020 | 93 | 7 |
| 2024 | 93 | 7 |
İsrail əhalisinin sosial-iqtisadi göstəriciləri
İsrail əhalisinin rifah səviyyəsi Yaxın Şərq regionunda ən yüksək göstəricilərdəndir. Adambaşına düşən ÜDM 2024-cü ildə 55 000 ABŞ dollarına yaxın olub. Əhalinin böyük hissəsi orta və yüksək gəlir qrupuna daxildir. Sosial təminat sistemi – pensiya, səhiyyə və təhsil proqramları – bütün vətəndaşlar üçün əlçatandır. İsraildə orta əmək haqqı 3 200-3 800 ABŞ dolları civarındadır. İşçi qüvvəsinin 85 faizi tam işləyir, yarıdan çoxu dövlət təminatlı tibbi sığortaya malikdir. Əhalinin 25 faizi sosial yardım proqramlarından istifadə edir. İqtisadiyyatın əsasını yüksək texnologiya və ixrac məhsulları təşkil edir. Qadınların və gənclərin sosial həyatda iştirakı son illərdə artıb. Ərəb və digər azlıqlar arasında sosial-iqtisadi fərqlər mövcuddur, lakin dövlət tərəfindən inklüziv proqramlar həyata keçirilir. İsraildə rifah göstəricilərini aşağıdakı cədvəldə izləmək mümkündür:
| Göstərici | Dəyəri (2024) |
|---|---|
| Orta aylıq əmək haqqı | 3 500 ABŞ dolları |
| Adambaşına ÜDM | 55 000 ABŞ dolları |
| İşsizlik səviyyəsi | 4,5% |
| Sosial təminat alanlar | 25% |
| Yüksək təhsil alanlar | 54% |
İsrail əhalisinin gələcək proqnozları və demoqrafik çağırışlar
İsrailin demoqrafik inkişafı yaxın gələcək üçün bir sıra çağırışlar və imkanlarla xarakterizə olunur. Əhali artımı davam edir və 2030-cu ildə əhalinin 11 milyona, 2050-ci ildə isə 15 milyona çatacağı proqnozlaşdırılır. Əhali artımında əsas rolu yüksək doğum səviyyəsi və yəhudi miqrasiyası oynayır. Eyni zamanda, ərəb əhalisinin artımı və sosial-iqtisadi inteqrasiya məsələləri ölkənin gələcək siyasətinin prioritet sahələrindən biridir. Əhali artımının davam etməsi urbanizasiya, infrastrukturun inkişafı, ətraf mühitin qorunması və sosial təminat sistemlərinin gücləndirilməsi üçün yeni strateji yanaşmalar tələb edir. Gənc əhali nisbəti ölkənin innovativ inkişafına imkan verir, lakin yaşlanan əhali payının artması gələcəkdə sosial təminat və səhiyyə sahəsində yeni çağırışlar yarada bilər. Miqrasiya prosesinin davam etməsi müxtəlif etnik və dini qrupların cəmiyyətə inteqrasiyası məsələsini daha da aktuallaşdırır. İsraildə demoqrafik proqnozlar dövlətin gələcək iqtisadi, sosial və təhlükəsizlik siyasətinin formalaşdırılmasında əsas amillərdəndir.
İsrailin əhalisi yalnız rəqəmlər və statistik göstəricilər deyil, həm də ölkənin tarixi, mədəni və siyasi kimliyinin formalaşmasında əsas faktordur. Tarix boyunca müxtəlif miqrasiya dalğaları, dini və etnik müxtəliflik, regiondakı siyasi dəyişikliklər bu əhalinin tərkibində öz əksini tapıb. Müasir İsrail cəmiyyəti bir neçə əsrin məhsulu olan çoxdilli, çoxmillətli və innovativ bir cəmiyyətdir. Əhalinin təhsil səviyyəsi, iqtisadi fəallığı, sosial müdafiəsi, şəhər və kənd yerlərində inkişaf səviyyəsi ölkənin Yaxın Şərqdə ən uğurlu dövlətlərdən birinə çevrilməsinə imkan verib. Qarşıda isə yeni demoqrafik çağırışlar və sosial-iqtisadi imkanlar durur. Bu amillərin hər biri İsrailin gələcək inkişafında həlledici rol oynayacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
2024-cü il rəsmi statistikasına əsasən, İsrailin əhalisi təxminən 9,8 milyon nəfərdir. Əhalinin illik artım tempi 1,7-2 faiz arasında dəyişir ki, bu da inkişaf etmiş ölkələr arasında yüksək göstərici hesab edilir. Əhali artımı əsasən təbii artım və kütləvi miqrasiya axını ilə bağlıdır. Gələcək proqnozlara görə, 2030-cu ildə əhali 11 milyon, 2050-ci ildə isə 15 milyon nəfəri keçə bilər.
İsraildə əhalinin təxminən 73 faizini yəhudilər təşkil edir. Ərəb-müsəlmanlar ölkənin 21 faizini, ərəb-xristianlar və druzlar isə təxminən 2 faizini təşkil edir. Yəhudi icması da öz daxilində müxtəlifdir: aşkenaz, sefard, mizrahi, efiopiyalı və rusdilli yəhudilər əsas qruplardır. Ərəb icması arasında isə müsəlmanlar, xristianlar və druzlar yer alır.
Qüds şəhərində təxminən 1,004,000 nəfər yaşayır; burada yəhudi və ərəb əhalisi təxminən 60/40 nisbətindədir. Tel-Əvivdə 470,000, Hayfada 285,000, Beer-Şevada 225,000 və Netanyada 220,000 nəfər yaşayır. Şəhərlərin əksəriyyətində əsasən yəhudilər üstünlük təşkil edir, lakin bəzi şəhərlərdə ərəb və digər azlıqların payı yüksəkdir.
İsrailin əhalisinin formalaşmasında və artmasında miqrasiya əsas rola malikdir. Dövlətin qurulmasından sonra, Avropa, Asiya, Afrika, ABŞ və postsovet ölkələrindən milyonlarla yəhudi İsrailə köçüb. Miqrasiya nəticəsində İsrail cəmiyyəti çoxmillətli və çoxdilli bir struktura sahib olub. Miqrasiya həm iqtisadiyyata, həm də mədəniyyətə güclü təsir göstərib.
İsraildə təhsil sistemi dünyada ən inkişaf etmişlərdən biridir və savad səviyyəsi 97 faizdən yüksəkdir. Əhali arasında ali təhsilli insanların payı çoxdur. İsrail universitetlərində illik təhsil haqqı 3 500–15 000 ABŞ dolları arasında dəyişir. Ən məşhur universitetlər sırasında Qüds Yəhudi Universiteti, Tel-Əviv Universiteti və Technion qeyd edilir.
Qadınlar İsrailin iqtisadi və sosial həyatında fəal iştirak edirlər. Əmək bazarında qadınların payı təxminən 58 faizdir. Gənclərin də sosial və iqtisadi həyatda fəal olması, texnologiya və innovasiya sahəsində İsrailin uğurunu artırır. Son illərdə qadın və gənclərin hüquqları və imkanları daha da genişlənib.
İsraildə sosial təminat və rifah sistemi yüksək səviyyədədir. Vətəndaşlar tibbi sığorta, pensiya, ailə müavinətləri, sosial yardımlar və işsizlik müavinətindən istifadə edə bilirlər. Əhalinin 25 faizi sosial proqramlardan yararlanır. Dövlət aztəminatlı və həssas qruplara xüsusi diqqət yetirir.
İsraildə urbanizasiya səviyyəsi olduqca yüksəkdir; əhalinin 93 faizi şəhərlərdə yaşayır. Urbanizasiya əsasən mərkəz və sahil şəhərlərində, xüsusən Tel-Əviv, Qüds və Hayfa kimi şəhərlərdə cəmləşib. Kənd əhalisi cəmi 7 faiz təşkil edir və əsasən kənd təsərrüfatı və ekoloji layihələrdə çalışır.
İsraildə orta aylıq əmək haqqı 3 500 ABŞ dolları, adambaşına ÜDM isə təxminən 55 000 ABŞ dollarıdır. İşsizlik səviyyəsi 4,5 faizdir. Əhalinin böyük hissəsi orta və yüksək gəlir qrupuna daxildir. Yüksək texnologiya və ixrac yönümlü sənaye əsas iqtisadiyyat sahələridir.
Əhali artımının davam etməsi, urbanizasiya, miqrasiya və yaşlanan əhali ilə bağlı yeni sosial-iqtisadi çağırışlar yaranır. Dövlət etnik və dini müxtəlifliyin harmonik inkişafı, sosial inteqrasiya və inklüziv iqtisadiyyat üçün yeni proqramlar həyata keçirir. Əhalinin gələcəkdə daha da artacağı, sosial təminat və infrastrukturun gücləndiriləcəyi proqnozlaşdırılır.
