İşrət Sözü: Mənası, Ədəbiyyatda İstifadəsi

Azərbaycan dilində bir çox sözlər vardır ki, onların mənası təkcə leksik anlamla məhdudlaşmır, eyni zamanda mədəni, dini, tarixi və sosial kontekstlərə də toxunur. Bu sözlərdən biri də “işrət” sözüdür. Ərəb və fars dillərindən dilimizə keçmiş bu söz, zaman-zaman fərqli mənalarda işlənmiş, cəmiyyətin sosial dəyişikliklərinə uyğun olaraq müxtəlif çalarlarda qəbul olunmuşdur. Bəzən mənfi, bəzən də neytral və ya müsbət mənalarda anlaşılan “işrət” sözü, xüsusilə klassik ədəbiyyatımızda geniş yer almış, eləcə də xalq danışığında öz yerini qoruyub saxlamışdır. İşrət sözü bir tərəfdən şənlik, əyləncə, içki məclisi anlamına gəlsə də, digər tərəfdən tənqid, riyakar həyat tərzi və ya dini baxımdan qəbuledilməz davranışları ifadə etmək üçün də istifadə olunur. Onun necə başa düşülməsi danışıq kontekstindən, ifadə edən şəxsin mövqeyindən, cəmiyyətin dəyərlərindən və zamanın ruhundan asılı olaraq dəyişə bilər. Bu məqalədə “işrət” sözünün mənası, etimologiyası, tarixi inkişafı, ədəbiyyatda və gündəlik dildə istifadəsi, dini və ictimai baxışlarla münasibəti, eləcə də müasir Azərbaycan cəmiyyətində necə anlaşıldığı geniş şəkildə təhlil edilir.

İşrət sözünün etimologiyası və mənşəyi

İşrət sözü ərəb dilindən gəlir və orijinal formada “عِشْرَة” (işrat) kimi yazılır. Ərəb dilində bu söz əsasən “birlikdə yaşamaq”, “dostluq etmək”, “şən olmaq”, “yoldaşlıq etmək” kimi mənalara gəlir. Fars dilində də istifadə olunan bu söz, Azərbaycan dilinə daha çox klassik ədəbiyyat və dini terminologiya vasitəsilə daxil olmuşdur.

Fars ədəbiyyatında “işrət” sözü daha çox şərab içilən məclis, zövq və səfa düşkünlüyü, rahat və kefli həyat anlamında işlənmişdir. Bu təsirlər Azərbaycan klassik poeziyasında da öz əksini tapmışdır. Beləliklə, söz Azərbaycan dilində daha çox əyləncə, kef, məclis və içki ilə bağlı şənlik anlamı qazanmışdır.

Klassik ədəbiyyatda işrət

Azərbaycan klassik poeziyasında “işrət” anlayışı xüsusi yer tutur. Xüsusilə Füzuli, Nəsimi, Xətai kimi şairlərin qəzəllərində bu söz geniş mənalar çalarında işlənmişdir. Bəzən “işrət” maddi aləmin zövq və nemətlərini təmsil edərək faniliyin simvolu kimi təqdim edilir, bəzən isə ilahi eşqin metaforası olaraq mistik səciyyə daşıyır.

Məsələn, Füzuli qəzəllərində “mey”, “saki”, “meyxana”, “işrət” kimi sözlər, zahiri mənada içki və əyləncə anlamı daşısa da, batini mənada ilahi məhəbbətin simvoludur. Burada işrət məclisi – insanın mənəvi kamillik yoluna qədəm qoyduğu yer kimi təqdim olunur.

Ədəbiyyatımızda “işrət” çox zaman həm həyat eşqini, həm də bu dünyanın aldadıcı gözəlliklərini ifadə etmək üçün metaforik vasitə olmuşdur. Şairlər öz şeirlərində “işrət məclisi”ni cəmiyyətin ziddiyyətlərini ifadə etmək, eyni zamanda zövq və rahatlıq ideyalarını çatdırmaq üçün bədii vasitə kimi istifadə etmişlər.

İslam dinində işrətə münasibət

İslam dini baxımından “işrət” sözünün mənası daha çox mənfi çalarlıdır. Əgər işrət içki içilən məclis, əxlaqi dəyərlərin pozulduğu bir həyat tərzi olaraq başa düşülürsə, bu, İslamın qadağan etdiyi əməllər sırasına daxildir. Qurani-Kərimdə və hədislərdə sərxoşluq, israf, nəfsin ardınca getmək kimi hallar pislənmiş, insanlara iffət, təmkin və mənəviyyat tövsiyə olunmuşdur.

Əksər İslam alimləri “işrət” sözünü “nəfsani istəklərin sərhədsiz təzahürü”, “dünya nemətlərinə həddindən artıq bağlılıq” və “ilahi məqsəddən uzaqlaşma” kimi izah edirlər. Bu mənada işrət, insana mənəvi ziyan vuran bir hal kimi qiymətləndirilir.

Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, İslamda qadağan olunan “işrət” əslində onun məzmununa – yəni sərxoşluğa, əxlaqsızlığa və israfçılığa görə qadağandır. Sadə şənlik, ailə yığıncaqları və ya dostlarla keçirilən xoş vaxt, əgər dini və əxlaqi çərçivələri aşmırsa, qadağan olunmur. Bu baxımdan, “işrət” sözü bir qədər kontekstdən asılı şəkildə anlaşılmalıdır.

Müasir Azərbaycan cəmiyyətində işrət anlayışı

Bugünkü Azərbaycan cəmiyyətində “işrət” sözü daha çox mənfi mənada işlədilir. İnsanlar bu sözü eşitdikdə adətən alkoqollu məclis, kef məclisi, əxlaqsız davranışların olduğu ortam kimi anlayışlarla əlaqələndirirlər. Xüsusilə yaşlı nəsil üçün işrət, mənəvi zəiflik, ailə məsuliyyətindən yayınmaq və dini-əxlaqi prinsiplərə zidd həyat tərzi deməkdir.

Bununla belə, bəzən söz zarafat və ya yumor çərçivəsində də istifadə olunur. Məsələn, “filankəs bu axşam işrətdədir” ifadəsi bir şəxsin əyləncədə və ya dost məclisində olduğunu bildirə bilər, amma bu, hamı üçün eyni mənanı daşımır.

Qeyd olunmalıdır ki, bəzi müasir sözlüklərdə “işrət” sözü artıq “köhnəlmiş”, “klassik üsluba aid” ifadə kimi qeyd edilir və gündəlik rəsmi nitqdə yer almır. Əvəzində “əyləncə”, “kef”, “məclis”, “parti” və s. sözlər daha çox işlənir.

Xalq danışığında və atalar sözlərində

Xalq danışığında “işrət” sözü daha çox tənqidi, eyhamlı məna daşıyır. Məsələn:

• “A kişi, sən işrət adamı deyilsən!” – yəni sən ciddi, məsuliyyətli insansan.
• “İşrətə düşmək” – nəfsinə uymuş, həyatın rahatlıqlarına aludə olmuş insan üçün işlədilir.
• “İşrət elədi, ailəsini yaddan çıxardı” – məsuliyyətsiz, kefə düşkün davranışı izah edir.

Bu tip deyimlər xalqın min illər boyunca formalaşdırdığı dəyərlərin və davranış normalarının göstəricisidir. Burada işrət birbaşa günah və ya qəbahət olmasa da, məsuliyyətsizlik, sabahı düşünməmək, təkcə bu günü yaşamaq anlayışları ilə bağlıdır.

“İşrət” və “səfa” sözlərinin fərqi

Azərbaycan dilində “işrət” və “səfa” sözləri tez-tez bir yerdə işlədilir: “işrət və səfa içində yaşamaq”, “işrət və səfa məclisi” və s. Lakin bu sözlər eyni mənanı daşımır.

• İşrət – daha çox içki, kef, şənlik, nəfsani zövqlərlə bağlıdır.
• Səfa – daha geniş və dərin anlayışdır. Rahatlıq, zövq, əmin-amanlıq və mənəvi dinclik mənasında işlənir.

Yəni “işrət” daha çox bədənə yönəlmiş ləzzətləri ifadə edirsə, “səfa” həm bədən, həm də ruhun rahatlığını əhatə edə bilər. Bəzən “səfa” sözünün mənası müsbət, “işrət”in isə mənfi kontekstdə qəbul olunur.

“İşrət” sözünün müasir ədəbiyyatda istifadəsi

Müasir dövrdə yazılmış ədəbi nümunələrdə “işrət” sözü klassik anlamda daha az istifadə olunur. Lakin bəzi yazıçılar onu nostalji, tarixi və ya tənqidi mətnlərdə istifadə edərək keçmişə göndərmələr edirlər. Bəzən də işrət anlayışı müasir həyat tərzinin tənqidi olaraq təqdim edilir – istehlak cəmiyyətinin, mənəvi dəyərlərin unutulduğu yeni dünya nizamının simvolu kimi.

Müasir şair və yazıçılar bu sözə yeni yanaşma gətirməyə çalışır. Onlar üçün işrət təkcə içki və şənlik deyil, həm də mənəviyyatın itməsidir.

“İşrət” sözü Azərbaycan dilində dərin mənalar daşıyan, zəngin tarixi və ədəbi köklərə malik bir anlayışdır. Onun mənası zaman-zaman dəyişmiş, sosial, dini və mədəni kontekstlərə uyğunlaşmışdır. Klassik ədəbiyyatda bəzən ilahi eşqin simvolu olan işrət, dini baxımdan isə mənəvi zəiflik və nəfsaniyyətin təcəssümü kimi qınanmışdır. Müasir cəmiyyətdə bu söz daha çox tənqidi məna daşıyır, lakin bədii əsərlərdə yenidən fərqli kontekstdə təqdim olunur.

İstər ədəbiyyat, istər dini baxış, istərsə də gündəlik dil prizmasından baxıldıqda, “işrət” sadəcə bir söz deyil – həm də bir həyat tərzi, dəyər sistemi və ictimai mövqe ifadəsidir. Bu səbəbdən onun mənasını anlamaq üçün yalnız lüğətə baxmaq kifayət etmir; onu daşıyan tarix, dəyərlər və mənəviyyat kontekstlərini də nəzərə almaq vacibdir.

Ən Çox Verilən Suallar