İssak Nyuton: Uşaqlıq, Təhsil İlləri

İssak Nyuton dünya elm tarixində dərin iz buraxan, insan düşüncəsinin və elmi metodologiyanın inkişafına əvəzsiz töhfələr vermiş alimlərdən biridir. Onun adı elmin bir çox sahəsində — xüsusən fizika, riyaziyyat və astronomiyada yeniliklərin simvoluna çevrilib. Nyutonun həyatı və fəaliyyəti yalnız bir dövr üçün deyil, bütövlükdə bəşəriyyətin elmi irsi üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. XVII əsrin ikinci yarısında yaşayıb-yaratmış bu şəxs insan zəkasının sərhədlərini genişləndirərək, təbiət qanunlarının dərk olunmasında fundamental dönüş nöqtəsi yaratmışdır.

Elm tarixində Nyutonun adı ilk növbədə cazibə qanunu və klassik mexanika nəzəriyyəsi ilə bağlıdır. Onun əsərlərində təqdim olunan fundamental qanunlar və riyazi düsturlar, təkcə fizikanın deyil, həm də bir çox digər elmlərin inkişafına təsir göstərib. Əslində, Nyutonun qoyduğu elmi təməllər uzun illər boyunca təbiət hadisələrinin izahında əsas istinad nöqtəsi olmuşdur. Həmçinin, İssak Nyutonun insan xarakteri, fəlsəfi baxışları və fərdi həyat tərzi də onu tanıyanlar üçün maraq kəsb edir.

Onun elmi irsi və fəlsəfi baxışları indiyədək bir çox alim və tədqiqatçı tərəfindən öyrənilir və müasir elmi düşüncənin formalaşmasında aparıcı rol oynayır. İssak Nyutonun həyat yoluna nəzər salmaq, onun elmi kəşflərinin tarixi və elmi kontekstini anlamaq, təkcə təbiət elmlərinə marağı olanlar üçün deyil, ümumiyyətlə dünyanı dərk etməyə çalışan hər kəs üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.

Uşaqlıq və Təhsil İlləri

İssak Nyuton 1642-ci ilin 25 dekabrında (yeni təqvimlə 4 yanvar 1643-cü ildə) İngiltərənin Linkolnşir qraflığının Vulstorp kəndində anadan olub. Atası onu hələ doğulmamışdan bir neçə ay əvvəl vəfat etmişdi. Kiçik yaşlarından analıq qayğısı və yaxın qohumlarının dəstəyi ilə böyüyən Nyuton sakit, təvazökar və araşdırıcı bir uşaq kimi tanınıb. Onun uşaqlığı iqtisadi çətinliklər içində keçsə də, erkən yaşlarından elmə və riyaziyyata olan marağı açıq-aydın hiss olunurdu.

Təhsil həyatına kənd məktəbində başlayan Nyuton, daha sonra yaxınlıqdakı Qrantham şəhərindəki məktəbdə oxuyub. Burada onun məntiqə, mexanikaya, riyaziyyata və təbiət elmlərinə marağı daha da artıb. O, uşaqlıqda müxtəlif mexaniki qurğular, külək dəyirmanı modelləri və su saatları düzəldir, sadə təcrübələr aparırdı. Məktəb illərində müəllimləri və dostları onun qeyri-adi intellektual bacarıqlarına və yaradıcı təfəkkürünə heyran qalırdılar.

Nyutonun təhsildə ən böyük dönüş nöqtəsi isə 1661-ci ildə Kembric Universitetinin Trinity Kollecinə qəbul olunması ilə baş verdi. O illərdə Kembricdə elmi mühit əsasən klassik fəlsəfə və Aristotel təlimi üzərində qurulmuşdu. Lakin Nyuton müstəqil şəkildə Dekart, Kopernik, Qalileo və Keplerin əsərlərini oxuyur, zamanın qabaqcıl elmi ideyalarına böyük maraq göstərirdi. Universitet illərində qazandığı bilik və təcrübə onun gələcək elmi fəaliyyətinin təməlini qoydu.

Elmi Kəşflərə Doğru İlk Addımlar

Kembricdə təhsil aldığı dövrdə Nyutonun elmi maraqları təkcə riyaziyyatla məhdudlaşmırdı. O, fizika, optika, astronomiya və mexanika sahələrində də müxtəlif təcrübələr aparırdı. 1665-ci ildə Avropada yayılan və Kembrici müvəqqəti bağlayan vəba epidemiyası səbəbilə Nyuton kəndə qayıtdı. Məhz bu “məhsuldar il” adlandırılan iki il ərzində o, gələcək kəşflərinin əsasını qoydu.

Bu dövrdə Nyuton, sonsuz kiçiklər hesabı (differensial və inteqral hesab), işığın təhlili və cazibə qüvvəsi barədə düşüncələrini inkişaf etdirdi. Qeyd edilir ki, cazibə qanunu ilə bağlı ideyalar da məhz həmin illərdə, kənddə almanın ağacdan düşməsini müşahidə edərkən onun zehnində formalaşmağa başlamışdı. O, klassik mexanikanın əsaslarını işləyib hazırladı və təbiət hadisələrinin izahında riyazi yanaşmanın əsasını qoydu.

Nyutonun erkən elmi axtarışları yalnız nəzəri deyil, praktiki təcrübələrlə də zəngin idi. O, optikada prizmanın işığı tərkib hissələrinə ayırmaq imkanını nümayiş etdirdi və bununla işığın rəngli təbiətini təsdiqlədi. O dövr üçün bu, çox inqilabi və cəsarətli nəticə idi. Nyuton həmçinin sonsuz kiçiklər hesabının əsasını qoydu və bununla riyaziyyat elminin inkişafında yeni bir mərhələ başlatdı.

Nyutonun Elmi İrsi: Mexanika və Cazibə Qanunu

İssak Nyutonun ən böyük və davamlı elmi uğuru klassik mexanikanın əsaslarının və cazibə qanununun işlənib hazırlanmasıdır. O, 1687-ci ildə dərc olunan “Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica” (Təbiət Fəlsəfəsinin Riyazi Prinsipləri) adlı əsərində hərəkət qanunlarını və universal cazibə qanununu əsaslandırdı. Bu əsər yalnız fizika üçün deyil, bütövlükdə təbiət elmləri üçün inqilabi əhəmiyyətə malikdir.

Nyutonun üç hərəkət qanunu — atalet qanunu, qüvvə və sürətlənmə qanunu, təsir və əks-təsir qanunu — mexanikanın bütün əsas problemlərini izah etməyə imkan verdi. Bu qanunlar kainatda hərəkət edən cisimlərin davranışını riyazi şəkildə təsvir etməyə və müxtəlif mexaniki sistemləri analiz etməyə əsas yaratdı. Nyutonun universal cazibə qanunu isə göy cisimlərinin hərəkətini izah edən əsas prinsipi ortaya qoydu və həm Günəş sisteminin, həm də Yerin səthindəki hadisələrin ümumi qanunlara tabe olduğunu sübut etdi.

Bu fundamental qanunlar elmi metodologiyada yeni mərhələ açdı və sonrakı əsrlərdə elmin inkişafına güclü təsir göstərdi. Nyutonun mexanika nəzəriyyəsi təkcə fizikanın deyil, texnikanın, mühəndisliyin və hətta sosial elmlərin də inkişafında mühüm rol oynadı. Onun yanaşması və tətbiq etdiyi riyazi üsullar müasir elmin strukturunda əsas yer tutur.

Optika və İşığın Təbiəti Haqqında Araşdırmalar

İssak Nyuton yalnız mexanika və riyaziyyat deyil, optika sahəsində də fundamental kəşflərə imza atmışdır. Onun ən məşhur araşdırmalarından biri işığın rənglərə ayrılması və işığın tərkibi ilə bağlıdır. Nyuton prizma vasitəsilə ağ işığın spektrini öyrəndi və müəyyən etdi ki, ağ işıq müxtəlif rənglərin birləşməsindən ibarətdir. O, bu təcrübə ilə göstərdi ki, işıq yalnız tək bir substansiya deyil, bir neçə fərqli rəngli komponentdən ibarətdir.

Nyuton həmçinin “korpus-kulyar” nəzəriyyəsini irəli sürdü, yəni işığın dalğa yox, hissəciklərdən ibarət olduğunu düşünürdü. Həmin dövr üçün bu yanaşma böyük yenilik idi, çünki bir çox alimlər işığın yalnız dalğa şəklində yayıldığını qəbul edirdilər. Onun optika sahəsində apardığı təcrübələr və elmi nəticələr sonrakı illərdə işıq və elektromaqnit nəzəriyyəsinin inkişafına güclü təkan verdi.

Bundan əlavə, Nyuton ilk reflektor teleskopunu icad etdi. O dövrdə teleskoplar əsasən linzalarla düzəldilirdi və bu da müxtəlif optik təhriflərə səbəb olurdu. Nyuton isə güzgü vasitəsilə daha aydın görüntü almağa nail oldu və bu, astronomiyada müşahidələrin dəqiqliyini xeyli artırdı. Onun optika ilə bağlı yazdığı “Opticks” adlı əsəri də bu sahədə elmin əsas fundamental qaynaqlarından biri sayılır.

Riyaziyyata Töhfələri: Sonsuz Kiçiklər Hesabı

İssak Nyuton riyaziyyat sahəsində də inqilabi yeniliklərə imza atmışdır. Onun ən mühüm nailiyyətlərindən biri sonsuz kiçiklər hesabı — differensial və inteqral hesabın əsasını qoymasıdır. Bu riyazi metod indi “calculus” kimi tanınır və müasir riyaziyyatın, fizikanın və mühəndisliyin inkişafında aparıcı rol oynayır. Nyutonun eyni dövrdə yaşayan alman riyaziyyatçısı Qottfrid Vilhelm Leybnits ilə paralel olaraq bu sahədə çalışdığı məlumdur və onların arasında müəllifliklə bağlı uzun illər davam edən mübahisə də olmuşdur.

Nyuton sonsuz kiçiklər hesabı metodunu, xüsusilə fiziki proseslərin dəyişmə sürətini və sahələrini təyin etmək üçün tətbiq edirdi. O, bu sahədəki nəzəriyyəsini “axınlar və fluxionlar metodu” adlandırırdı. Onun bu istiqamətdəki tədqiqatları riyaziyyatda yeni üsulların meydana çıxmasına, təbiət hadisələrinin riyazi modelinin yaradılmasına və həndəsi problemlərin analitik həllinə yol açdı.

Həmçinin, Nyuton binom teoremini ümumiləşdirdi və bu teoremin istənilən qüvvətə yüksəldilməsində tətbiqini əsaslandırdı. Onun riyaziyyata gətirdiyi yeniliklər bu gün də tədris prosesinin və elmi araşdırmaların əsasını təşkil edir. Müasir fizika və mühəndislikdə istifadə olunan bir çox riyazi alqoritmlər və metodlar məhz Nyutonun kəşflərinə əsaslanır.

Fəlsəfi və Dini Görüşləri

Nyutonun həyatı və elmi yaradıcılığı yalnız riyaziyyat və fizika ilə məhdudlaşmırdı. O, fəlsəfi və dini mövzularda da dərin düşüncələrə malik idi. Nyuton kainatın yaranışını və idarə olunmasını yalnız fiziki qanunlarla izah etməklə kifayətlənmir, bütün yaradılışı ali bir qüvvənin, Tanrının iradəsi ilə əlaqələndirirdi. Onun əsərlərində tez-tez fəlsəfi və teoloji mülahizələrə rast gəlinir.

Nyuton dini baxışlarında xristianlığın əsas prinsiplərinə sadiq idi, lakin o, rəsmi kilsə təlimlərindən fərqli, şəxsi və rasional yanaşmaya üstünlük verirdi. Onun dini əlyazmaları və qeydləri uzun müddət gizli saxlanılıb və yalnız ölümündən sonra geniş ictimaiyyətə təqdim olunub. Nyuton elmdəki nizam-intizamı və təbiət qanunlarının bütövlüyünü ali varlığın təcəssümü kimi görürdü. O, kainatın sirlərinin açılmasının insanın Tanrıya yaxınlaşmasının bir yolu olduğuna inanırdı.

Fəlsəfi baxışlarında isə Nyuton təbiət qanunlarının obyektiv və dəyişməz olmasına əsaslanırdı. Onun metodologiyası müşahidə və təcrübəyə əsaslanan empirik yanaşmanı təbliğ edirdi. Nyuton öz dövrünün bir çox alimindən fərqli olaraq, elmi araşdırmalarda eksperimentin və riyazi analizin əsas rolunu vurğulayırdı. Onun bu yanaşması müasir elmi düşüncənin və elmi metodun əsasını təşkil edir.

Son İlləri və Elmi İrsinin Təsiri

İssak Nyutonun həyatının son illəri də məhsuldar və ictimai fəaliyyətlə zəngin keçib. 1696-cı ildən etibarən o, London Kral Zərbxanasının rəhbəri kimi çalışdı və İngiltərə pul sisteminin təkmilləşdirilməsində mühüm rol oynadı. 1703-cü ildə Nyuton Kral Cəmiyyətinin prezidenti seçildi və ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə qaldı. O, elmin və cəmiyyətin inkişafına böyük töhfələr verərək, bir çox gənc alimin yetişməsinə dəstək oldu.

Nyuton 1727-ci ilin 31 martında vəfat etdi və Londonun Vestminster Abbatlığında dəfn olundu. Onun ölümündən sonra elmi irsi bütün Avropada və dünyada geniş yayılmağa başladı. Nyutonun qoyduğu təməllər üzərində XVIII və XIX əsrlərdə fizika və riyaziyyatda yeni kəşflər baş verdi, onun qanunları və metodologiyası müasir elm üçün dəyişməz bir meyara çevrildi.

Onun elmi irsi bu gün də aktualdır. Hər bir yeni texnoloji inkişaf, hər bir elmi kəşf və nəzəriyyə əslində Nyutonun qoyduğu bünövrənin davamıdır. Nyutonun adının elm tarixinə həkk olunması, onun insan zəkasına və əzmkarlığına nümunə olaraq qalması, gələcək nəsillər üçün əsl ilham mənbəyidir.

İssak Nyuton bəşəriyyətin elmi irsində ən görkəmli simalardan biridir. Onun həyatı, fəaliyyəti və kəşfləri elmin inkişafında yeni səhifələr açıb, insanlığın təbiət qanunlarını dərk etməsində fundamental rol oynayıb. Nyutonun klassik mexanika, cazibə qanunu, optika, sonsuz kiçiklər hesabı və digər sahələrdəki nailiyyətləri müasir elmin, texnologiyanın və mühəndisliyin inkişafında təməl daşıdır.

O, elmi metodologiyanın formalaşmasında, eksperiment və müşahidəyə əsaslanan empirik yanaşmanın yayılmasında aparıcı rol oynayıb. Nyuton həm də insanlıq üçün yüksək əxlaqi və intellektual nümunədir. Onun həyat hekayəsi və elmi irsi gələcək nəsillərə öyrədir ki, davamlı axtarış, çalışqanlıq və azad düşüncə nəticə etibarilə cəmiyyətin və elmin inkişafına gətirib çıxarır.

Nyutonun adı və irsi bəşəriyyətin elmi yolunun mayakıdır. Hər bir yeni elmi axtarış və kəşf onun qoyduğu təməllərin üzərində inşa olunur. İssak Nyutonun elmdə qoyduğu iz heç vaxt silinmir, daim yenilənir və hər dövr üçün dəyərini saxlayır.

Ən Çox Verilən Suallar