İşsizlər üçün Kreditlər: Real İmkanlar, Risklər

Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı fonunda bank və maliyyə sektorunun genişlənməsi, kredit məhsullarının əhatə dairəsinin artması əhalinin müxtəlif təbəqələrinin maliyyə ehtiyaclarının təmin olunmasına səbəb olub. Bu kontekstdə, işsiz şəxslərin kredit əldə etməsi məsələsi xüsusilə aktuallıq kəsb edir. Çünki işsizlər kredit bazarının ən həssas və riskli təbəqəsi hesab edilir. Bir çox insan əmək bazarında mövqeyini itirdikdən sonra şəxsi və ya ailə ehtiyaclarını qarşılamaq, bəzən də yeni iş qurmaq üçün maliyyə dəstəyinə ehtiyac duyur. Buna görə də, işsizlər üçün kredit məhsulları, onların şərtləri, mövcud risklər, dövlət proqramları və praktik imkanlar haqqında ictimaiyyətdə geniş məlumatlandırmaya ehtiyac var.

Dünyanın müxtəlif ölkələrində işsizlərə kredit verilməsi mexanizmləri müxtəlif formalarda tətbiq edilir. Avropa dövlətlərində və bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə işsiz və ya qeyri-formal gəliri olan şəxslər üçün xüsusi kredit xəttləri, dövlət zəmanətli kreditlər və mikro-maliyyə proqramları mövcuddur. Azərbaycanda isə kredit bazarı son illərdə daha çox işləyən və stabil gəliri olan şəxsləri hədəfləsə də, müəyyən hallarda işsizlər də kredit almağa cəhd göstərirlər. Bunun üçün əsas şərtlərdən biri, kredit tarixçəsi, girov qoymaq imkanları, zəmanətçi tapmaq və ya müəyyən sosial statusa malik olmaqdır.

Kredit bazarındakı tendensiyalar göstərir ki, banklar və digər maliyyə institutları riskləri minimuma endirmək üçün işsizlərə kredit verməyə çox ehtiyatla yanaşırlar. Buna baxmayaraq, bəzi banklar və mikromaliyyə təşkilatları xüsusi şərtlərlə, məhdud məbləğdə, daha yüksək faiz dərəcələri ilə işsiz şəxslərə kredit təklif edirlər. Həmçinin dövlət tərəfindən dəstək proqramları və işsiz şəxslər üçün təlim-tədris layihələri çərçivəsində mikrokreditlər verilməsi təcrübəsi genişlənməkdədir. Bu isə müəyyən hallarda işsizlərin sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşmasına, yeni iş yerlərinin yaranmasına və sahibkarlıq fəaliyyətinin stimullaşdırılmasına şərait yaradır.

İşsizlər üçün Kredit Məhsullarının Xüsusiyyətləri

İşsiz şəxslər üçün kredit məhsulları klassik kreditlərdən bir sıra mühüm fərqlərlə seçilir. Ənənəvi olaraq banklar kredit təqdim edərkən müştərinin gəlir mənbəyini, iş yerini, gəlirinin davamlılığını və kredit tarixçəsini əsas götürürlər. İşsiz şəxslərdə isə bu meyarlar adətən zəif olduğundan, banklar əlavə təminatlar və ya yüksək faiz dərəcələri tətbiq etməyə məcbur qalırlar. Azərbaycanda işsizlər üçün kredit məhsulları əsasən iki formada təklif edilir: bank kreditləri və mikromaliyyə təşkilatlarının kreditləri.

Banklar işsizlərə kredit təqdim edərkən bir neçə amilə xüsusi diqqət yetirirlər. Birincisi, əgər işsiz şəxsin əvvəllər etibarlı kredit tarixçəsi olubsa, müəyyən məbləğdə və qısa müddətli kredit əldə edə bilər. İkincisi, girov qoymaq imkanı varsa (məsələn, daşınmaz əmlak, avtomobil və ya digər qiymətli əmlak), bank kredit verməyə daha meylli olur. Üçüncüsü, zəmanətçi tapmaq da kredit əldə etmək şansını artırır. Zəmanətçi işləyən və rəsmi gəliri olan şəxs olmalıdır, çünki borcun qaytarılmasına onun məsuliyyət daşıması bank üçün risklərin azaldılması deməkdir.

Mikromaliyyə təşkilatları isə işsizlərə əsasən kiçik məbləğli kreditlər təklif edirlər. Bu kreditlər adətən şəxsi ehtiyaclar, mikro-biznes təşəbbüsləri və ya qısa müddətli maliyyə problemlərinin həlli üçün nəzərdə tutulur. Mikromaliyyə təşkilatlarının kredit şərtləri banklara nisbətən daha elastikdir, lakin faiz dərəcələri də yüksək olur. Burada əsas məqsəd işsiz şəxslərin öz maliyyə imkanlarını artırmasına və əmək bazarına qayıtmasına dəstək verməkdir.

Dövlətin iştirakı ilə həyata keçirilən bəzi layihələrdə də işsiz şəxslərə xüsusi mikrokreditlər verilir. Məsələn, Sahibkarlığın İnkişafı Fondu, Dövlət Məşğulluq Xidməti və digər aidiyyəti qurumlar işsiz və aztəminatlı şəxslərə, startap və kiçik bizneslərin qurulması üçün güzəştli kreditlər təklif edirlər. Bu kreditlərdə faiz dərəcəsi və ödəmə şərtləri bazar kreditlərindən xeyli fərqli, daha sərfəli olur.

İşsizlər üçün Kreditin Verilmə Şərtləri və Prosedurları

Azərbaycanda işsizlər üçün kredit verilməsi prosesi bank və maliyyə qurumlarının daxili qaydalarına əsaslanır və bu proses bir neçə mərhələdən ibarətdir. Əvvəlcə kredit müraciəti edən şəxsin şəxsiyyətini təsdiq edən sənədlər, yaşayış yerinə dair arayış, əvvəlki iş yeri haqqında məlumat, əgər varsa, kredit tarixçəsini təsdiqləyən sənədlər təqdim edilməlidir. Əgər kredit girov əsasında verilirsə, girov qoyulan əmlaka dair hüquqi sənədlər də əlavə olunur.

Kreditin məbləği, faiz dərəcəsi, müddəti və qaytarılma şərtləri bankın və ya mikromaliyyə təşkilatının qərarından asılıdır. Adətən işsizlərə verilən kreditlər kiçik məbləğdə (adətən 500-5000 manat arasında) və qısa müddətli (3-12 ay) olur. Faiz dərəcələri isə bazar kreditlərindən yüksək, bəzən illik 25-40% civarında olur. Girovlu kreditlərdə bu göstəricilər bir qədər aşağı ola bilər.

Kredit müraciətinin müsbət nəticələnməsi üçün bəzi əlavə şərtlər də mövcuddur. Məsələn, dövlət proqramları çərçivəsində verilən kreditlər üçün xüsusi təlimlərdə iştirak etmək, biznes layihəsi hazırlamaq və ya müəyyən sosial statusa malik olmaq tələb oluna bilər. Bundan əlavə, bəzi hallarda kreditin məqsədindən – şəxsi ehtiyaclar, biznes qurmaq, təhsil haqqını ödəmək və s. – asılı olaraq şərtlər dəyişə bilər.

Prosedur baxımından, bank və maliyyə qurumları müraciət edən şəxsin risk dərəcəsini qiymətləndirir, onun əvvəlki ödəniş tarixçəsinə, ailə vəziyyətinə, maliyyə potensialına, həmçinin sosial mühitinə diqqət yetirirlər. Yüksək riskli hesab olunan şəxslərə kredit verilməməsi halları da geniş yayılıb.

İşsizlər üçün Kreditin Üstünlükləri və Çətinlikləri

İşsiz şəxslər üçün kredit məhsullarının əsas üstünlüyü maliyyə ehtiyaclarının operativ və çevik şəkildə həllinə şərait yaratmasıdır. Belə kreditlər qısa müddətli pul çatışmazlığını aradan qaldırmaq, yeni biznes başlamaq və ya ailə üzvlərinin ehtiyaclarını ödəmək baxımından əhəmiyyətlidir. Mikromaliyyə təşkilatlarının kreditləri, adətən, sürətli prosedura malik olur və çox vaxt əlavə sənədlər tələb edilmir. Dövlət proqramları çərçivəsində verilən güzəştli kreditlər isə sosial-iqtisadi inkişaf, işsizliyin azaldılması və yeni iş yerlərinin yaradılması baxımından vacib rol oynayır.

Digər tərəfdən, işsizlər üçün kreditlərin ciddi çətinlikləri də var. Ən başlıca problem yüksək faiz dərəcələri, məhdud məbləğlər və ciddi ödəmə şərtləridir. Bank və maliyyə institutları üçün işsizlər həmişə yüksək risk daşıdığına görə, onların kreditə çıxış imkanları məhduddur. Bir çox hallarda, kreditin vaxtında qaytarılması mümkün olmur və nəticədə borcun artması, hüquqi problemlərin yaranması və kredit tarixçəsinin pozulması halları müşahidə edilir. Bundan başqa, girov qoymaq və zəmanətçi tapmaq imkanı olmayan şəxslər, faktiki olaraq, kredit bazarından kənarda qalırlar.

Bütün bu məqamlar göstərir ki, işsizlər üçün kredit məhsullarının seçimində ehtiyatlı olmaq, riskləri düzgün qiymətləndirmək, real imkanlara əsaslanmaq lazımdır. Əks halda, kredit borcunun vaxtında qaytarılmaması şəxsi və ailəvi problemlərə səbəb ola bilər.

Dövlət Proqramları və Sosial Dəstək Alətləri

Azərbaycan hökuməti işsiz və aztəminatlı şəxslərin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi məqsədilə müxtəlif proqramlar və dəstək mexanizmləri həyata keçirir. Bu proqramlar çərçivəsində, bir sıra dövlət qurumları işsizlərə aşağı faizli və ya faizsiz kreditlər, biznesə başlamaq üçün qrantlar, təlim-tədris və peşə hazırlığı layihələri təklif edir. Xüsusilə, Dövlət Məşğulluq Xidməti və Sahibkarlığın İnkişafı Fondu vasitəsilə işsizlərin maliyyə dəstəyi alması üçün yeni mexanizmlər yaradılıb.

Belə proqramlar işsiz şəxslərin əmək bazarına qayıtmasını, öz kiçik biznesini qurmasını və sosial rifahının yaxşılaşdırılmasını hədəfləyir. Məsələn, peşə kurslarında iştirak etmiş, xüsusi təlim keçmiş işsiz şəxslərə biznes-plan əsasında mikro və ya kiçik məbləğdə kredit verilir. Bu kreditlər adətən uzunmüddətli və güzəştli qaydada, müəyyən şərtlərlə təqdim olunur. Eyni zamanda, müəyyən sosial qruplar üçün (qadınlar, gənclər, əlilliyi olan şəxslər və s.) xüsusi güzəştlər nəzərdə tutulur.

Dövlətin verdiyi sosial dəstək və kreditlər yalnız maddi yardımla məhdudlaşmır, həm də təlim, məsləhət xidməti, işə düzəltmə və biznesin inkişafı üçün digər vasitələri əhatə edir. Bu, işsiz şəxslərin uzunmüddətli perspektivdə dayanıqlı gəlir mənbəyi əldə etməsinə və sosial adaptasiyasına kömək edir.

İşsizlər üçün Kreditlərin Beynəlxalq Təcrübəsi və Azərbaycanın Yeri

Dünya təcrübəsi göstərir ki, işsizlər üçün kredit məhsulları və dövlət dəstəyi müxtəlif modellərlə tətbiq olunur. Avropa ölkələrində işsizlərə mikro-kredit proqramları, sosial bankçılıq alətləri və dövlət zəmanətli kreditlər təqdim edilir. ABŞ və Kanada kimi ölkələrdə isə xüsusi federal proqramlar və qeyri-kommersiya təşkilatlarının dəstəyi ilə işsizlər üçün biznes kreditləri mövcuddur. Bu proqramlarda əsas məqsəd işsiz şəxslərin əmək bazarına qayıtmasına və iqtisadi fəallığının artırılmasına dəstək verməkdir.

Azərbaycanda isə işsizlər üçün kredit və sosial dəstək mexanizmləri son illərdə inkişaf etməkdədir. Dövlət və özəl sektorun birgə layihələri, beynəlxalq donor proqramları və müxtəlif sosial təşəbbüslər bu sahədə yeni imkanlar yaradıb. Lakin işsizlərə kredit verilməsində hələ də bəzi məhdudiyyətlər mövcuddur. Bankların riskləri yüksək qiymətləndirməsi, zəmanət və girov tələblərinin sərt olması işsizlərin kredit bazarına çıxışını məhdudlaşdırır.

Bununla belə, Azərbaycanda da beynəlxalq təcrübədən faydalanmaq, kredit risklərinin sığortalanması, sosial bankçılıq və qeyri-ənənəvi maliyyə alətlərinin inkişaf etdirilməsi istiqamətində addımlar atılır. Gələcəkdə bu sahədə daha əlçatan və səmərəli kredit məhsullarının yaranacağı gözlənilir.

İşsizlər üçün kredit məhsulları Azərbaycanda aktual sosial-iqtisadi mövzulardan biridir. Bu məhsullar bir tərəfdən işsizlərin qısa və uzunmüddətli maliyyə ehtiyaclarının ödənilməsinə, yeni iş yerlərinin yaradılmasına, sahibkarlıq təşəbbüslərinin stimullaşdırılmasına şərait yaradır. Digər tərəfdən, yüksək risk, ciddi ödəmə şərtləri, məhdud məbləğ və faiz dərəcələrinin yüksəkliyi işsizlərin kredit əldə etmək imkanlarını məhdudlaşdırır.Dövlət və özəl sektorun birgə fəaliyyəti, sosial proqramlar və mikromaliyyə təşəbbüsləri bu sahədə yeni imkanlar açır. İdarə olunan, şəffaf və ədalətli kredit mexanizmləri həm işsiz şəxslərin, həm də ümumi cəmiyyətin rifahına xidmət edir. Bunun üçün kredit verən qurumlar və işsiz şəxslər arasında güvən və əməkdaşlıq, risklərin düzgün qiymətləndirilməsi və sosial dəstək alətlərinin inkişafı zəruridir. İşsiz şəxslərin kredit bazarına çıxışı üçün informasiyanın əlçatanlığı, təlim və məsləhət xidmətləri, dövlət dəstəyi və alternativ maliyyə mənbələrinin yaradılması prioritet olmalıdır. Beləliklə, işsizlər yalnız maddi dəstək əldə etmir, həm də uzunmüddətli perspektivdə öz potensialını reallaşdırmaq üçün yeni imkanlar qazanır. Kredit məhsullarının davamlı inkişafı və sosial yönümlü olması ölkənin iqtisadi və sosial inkişafının əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri kimi çıxış edir.

Ən Çox Verilən Suallar