İqtisadi cəhətdən dinamik olan cəmiyyətlərdə əmək bazarı daim dəyişməkdədir. İş yerlərinin bağlanması, müəssisələrin ixtisarlar aparması, iqtisadi böhranlar və texnoloji yeniliklər nəticəsində bir çox insanlar işsiz qalır. Bu vəziyyətlərdə dövlətin sosial müdafiə funksiyası ön plana çıxır. Belə hallarda vətəndaşların minimum sosial rifahının qorunması məqsədilə tətbiq edilən əsas alətlərdən biri də işsizlik müavinətidir. İşsizlik müavinəti, iş qabiliyyəti olan, lakin müəyyən səbəblərdən işsiz qalmış şəxslərə dövlət tərəfindən verilən maliyyə dəstəyidir. Bu mexanizm bir tərəfdən vətəndaşın yaşayışını təmin etməyə kömək edir, digər tərəfdən isə onları yeni iş imkanlarına adaptasiya olmağa hazırlayır. Azərbaycanda bu sahə Əmək Məcəlləsi və digər qanunverici aktlarla tənzimlənir.
İşsizlik müavinəti nədir?
İşsizlik müavinəti, müvafiq qanunvericiliklə müəyyən olunmuş şərtlərə əsasən iş yerini itirmiş və ya işsiz statusu qazanmış şəxslərə müvəqqəti dövr üçün dövlət tərəfindən verilən aylıq ödənişdir. Bu ödənişin əsas məqsədi, vətəndaşın işsiz qaldığı müddətdə minimum yaşayış səviyyəsini təmin etmək və onu əmək bazarına geri qaytarmaqdır.
İşsizlik müavinəti sosial müdafiə sisteminin mühüm tərkib hissəsidir. Onun verilməsi birbaşa məşğulluq siyasəti ilə əlaqəlidir və dövlətin vətəndaşın iqtisadi təhlükəsizliyini təmin etmə öhdəliyinin bir forması kimi qəbul olunur.
Hüquqi baza və normativ tənzimləmə
Azərbaycanda işsizlik müavinəti məsələsi bir neçə qanun və normativ hüquqi aktla tənzimlənir. Əsas hüquqi sənədlər aşağıdakılardır:
- Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi
- “Məşğulluq haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu
- “İşsizlikdən sığorta haqqında” Qanun (2017-ci ildən qüvvədədir)
- Nazirlər Kabinetinin qərarları və Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin təlimatları
Bu sənədlər vətəndaşın işsiz kimi qeydiyyata alınma şərtlərini, müavinətin hesablanması, müddəti, verilmə mexanizmi və digər detalları əhatə edir.
Kimlər işsizlik müavinəti ala bilər?
İşsizlik müavinəti hər işsiz vətəndaşa deyil, yalnız müəyyən qanuni şərtləri ödəyən şəxslərə verilir. Bu şərtlər aşağıdakılardır:
- Əmək qabiliyyətli yaşda olmaq
- Könüllü işsiz deyil (yəni, öz istəyi ilə deyil, obyektiv səbəbdən işini itirmək)
- Son 24 ay ərzində azı 12 ay əmək müqaviləsi ilə çalışmış olmaq
- Rəsmi olaraq işsiz statusu almaq və məşğulluq mərkəzində qeydiyyata düşmək
- Məşğulluq mərkəzinin təklif etdiyi işlərdən əsaslandırılmadan imtina etməmək
Əgər bu şərtlərdən hər hansı biri pozularsa (məsələn, təqdim olunan uyğun işdən imtina edilərsə), şəxs işsizlik müavinətindən məhrum ola bilər.
Müraciət qaydası
İşsizlik müavinəti almaq üçün müraciət prosesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
- Məşğulluq mərkəzinə müraciət: Şəxs yaşadığı ərazi üzrə Dövlət Məşğulluq Agentliyinə müraciət etməlidir.
- Sənədlərin təqdim edilməsi:
- Şəxsiyyət vəsiqəsi
- Əmək kitabçası (və ya e-əmək müqaviləsi)
- Sonuncu iş yerindən çıxarılma səbəbi haqqında arayış
- Ali və ya orta ixtisas təhsilinə dair sənəd
- İşsiz statusunun verilməsi: Agentlik tərəfindən təqdim edilən sənədlər araşdırıldıqdan sonra şəxsə işsiz statusuverilir.
- Müavinətin təyin olunması: İşsiz statusu aldıqdan sonra vətəndaşa uyğun olaraq işsizlik müavinəti hesablanır və ödənişlər başlayır.
Müraciət həm əldə (fiziki formada), həm də elektron şəkildə (e-sosial.az platforması vasitəsilə) mümkündür.
Müavinətin məbləği necə hesablanır?
İşsizlik müavinəti fərdi əməkhaqqına əsasən hesablanır. “İşsizlikdən sığorta haqqında” Qanuna əsasən, bu məbləğ aşağıdakı formul üzrə müəyyən edilir:
- İlk ay üçün: Son iş yerindəki orta aylıq əməkhaqqının 80 faizi
- Növbəti aylar üçün: Müavinət mərhələli olaraq azaldılır (məsələn, ikinci ay 70%, üçüncü ay 60% və s.)
Misal üçün, şəxs sonuncu iş yerində 600 AZN maaş alıbsa, ilk ay ona 480 AZN (600 x 80%) işsizlik müavinəti ödəniləcək.
Bununla belə, qanunla müəyyən olunmuş minimum və maksimum hədd də mövcuddur:
- Minimum müavinət: 190 AZN (yaşayış minimumuna uyğun)
- Maksimum müavinət: Sığorta fonduna ödənişlərə əsasən müəyyən olunur və dəyişə bilər
Müavinətin müddəti
İşsizlik müavinəti maksimum 6 ay müddətinə təyin olunur. Lakin bu müddət ərzində şəxs aktiv şəkildə iş axtarmalı və məşğulluq xidmətinin təklif etdiyi işlərə müraciət etməlidir.
Əgər şəxs:
- Təklif olunan işdən imtina edirsə
- Öz təşəbbüsü ilə işsiz qalırsa
- Məşğulluq tədbirlərində iştirak etmirsə
müavinət dayandırılır və ya ləğv edilir.
İşsizlik müavinətindən başqa verilən dəstəklər
Dövlət təkcə işsizlik müavinəti ilə kifayətlənmir. Əlavə olaraq işsiz şəxslərə aşağıdakı imkanlar təklif edilir:
- Peşə hazırlığı və təlimlər: Yeni ixtisaslar üzrə ödənişsiz təlim proqramları
- Təkrar işə düzəltmə dəstəyi: Məşğulluq mərkəzləri vasitəsilə işə yönləndirilmə
- Özünüməşğulluq proqramları: Ailəsini dolandırmaq üçün fərdi biznes qurmaq istəyənlərə dəstək (texnika, material, ilkin kapital)
- Məcburi köçkün və əlillər üçün xüsusi kvotalar
Bunlar işsizlik dövrünün daha az zərərli keçməsi və uzunmüddətli sosial adaptasiyanın təmin olunması üçün mühüm vasitələrdir.
İşsizlik müavinətinin dayandırılması halları
Aşağıdakı hallarda müavinət ödənişi dayandırılır:
- Şəxs iş tapıbsa və əmək müqaviləsi imzalayıbsa
- İşsiz statusu ləğv olunubsa
- Şəxs başqa şəhərə və ya ölkəyə köçübsə
- Müavinət almaq üçün yanlış məlumat veribsə (saxtakarlıq)
- Şəxs işsiz statusunu təsdiqləmək üçün tələb olunan yoxlamalarda iştirak etmirsə
Bu hallarda ödənilən məbləğlərin geri qaytarılması da tələb oluna bilər.
Müavinətin vergiyə cəlb olunması
İşsizlik müavinəti dövlətin sosial dəstəyi olduğu üçün gəlir vergisinə tabe deyil. Bu məbləğ vətəndaşın xalis əldə etdiyi və sosial təminat məqsədi daşıyan ödənişdir.
Statistik göstəricilər və real vəziyyət
Son illər Azərbaycanda işsizlik müavinətinə müraciət edənlərin sayı artmaqdadır. Xüsusilə pandemiya və iqtisadi çətinliklər fonunda bu rəqəmlər daha da aktuallaşıb. Dövlət bu müraciətlərə cavab olaraq:
- Müraciət sistemini sadələşdirib
- Elektron qeydiyyat sistemini təkmilləşdirib
- Müavinət məbləğlərini müəyyən dövrlərdə artırıb
Aşağıdakı cədvəldə 2023-cü ilin ortalama işsizlik müavinəti statistikası göstərilmişdir:
| Ay | Müraciət edənlər | Müavinət alanlar | Orta ödəniş (AZN) |
|---|---|---|---|
| Yanvar | 4,200 | 3,600 | 320 AZN |
| Aprel | 5,100 | 4,300 | 350 AZN |
| İyul | 4,700 | 4,100 | 340 AZN |
Müraciət üçün onlayn platformalar
Aşağıdakı platformalar vasitəsilə işsiz statusu və müavinət üçün onlayn müraciət etmək mümkündür:
- e-sosial.az
- dma.gov.az – Dövlət Məşğulluq Agentliyi
- “Məşğulluq” mobil tətbiqi
Hər platformada ASAN Login ilə daxil olub müraciət formaları doldurmaq mümkündür.
İşsizlik müavinəti yalnız maliyyə yardımı deyil, həm də sosial rifahın qorunması, insan ləyaqətinin saxlanılması və cəmiyyətin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm vasitədir. Dövlətin bu istiqamətdə atdığı addımlar vətəndaşların çətin dövrlərdə həyatını davam etdirə bilməsinə və yeni imkanlara adaptasiya olmasına şərait yaradır. Əsas məsələ ondan düzgün istifadə etmək, məsuliyyətli yanaşmaq və əmək bazarında öz yerini yenidən tapmağa hazır olmaqdır.
Ən Çox Verilən Suallar
İşsizlik müavinəti, əmək qabiliyyətli, lakin müəyyən səbəblərdən işsiz qalmış şəxslərə dövlət tərəfindən müvəqqəti müddət üçün verilən maliyyə dəstəyidir. Məqsədi vətəndaşın minimal yaşayışını təmin etməkdir.
Şəxs əmək qabiliyyətli olmalı, son 24 ayda azı 12 ay işləməli, öz istəyi ilə işdən ayrılmamalı, məşğulluq mərkəzində qeydiyyatdan keçməli və təqdim olunan işlərdən imtina etməməlidir.
İşsizlik müavinəti ən çox 6 ay müddətində verilir. Bu dövrdə şəxs aktiv iş axtarmalı və məşğulluq tədbirlərində iştirak etməlidir.
Məbləğ sonuncu iş yerindəki orta aylıq əməkhaqqının 80%-i kimi hesablanır və növbəti aylarda tədricən azaldılır. Minimum 190 AZN, maksimum isə sığorta ödənişlərinə əsasən dəyişə bilər.
Son 24 ayda işləməyənlər, könüllü işdən çıxanlar, təklif olunan işdən imtina edənlər, tələbələr və pensiya yaşına çatmış şəxslər işsizlik müavinəti ala bilməz.
Şəxs məşğulluq mərkəzinə müraciət edib sənədlərini təqdim etdikdən sonra yoxlama əsasında ona rəsmi işsiz statusu verilir.
Yaşadığınız rayon üzrə Dövlət Məşğulluq Agentliyinə və ya e-sosial.az platformasına elektron şəkildə müraciət edə bilərsiniz.
Xeyr, işsizlik müavinəti sosial yardım xarakterli olduğu üçün gəlir vergisindən azaddır və tam şəkildə ödənilir.
Şəxs iş tapdıqda, təklif olunan işdən imtina etdikdə, məşğulluq proqramlarında iştirak etmədikdə və ya yanlış məlumat verdikdə müavinət dayandırılır.
Peşə təlimləri, özünüməşğulluq proqramları, kvotalı iş yerləri və dövlət tərəfindən ödənişsiz məsləhət xidmətləri işsiz şəxslərə əlavə dəstək kimi təqdim olunur.
